HỌC PHẦN: THỂ LOẠI VÀ CÁC TÁC GIA TIÊU BIỂU
VĂN HỌC TÂY ÂU – MĨ
Đề tài: Trình bày nghệ thuật tiểu thuyết của Honore De Balzac qua tác phẩm Lão Goriot
SV LỚP C - K64 KHOA NGỮ VĂN - ĐHSPHN1
MỤC
LỤC
HỌC PHẦN: THỂ LOẠI VÀ CÁC TÁC GIA TIÊU BIỂU
VĂN HỌC TÂY ÂU – MĨ
Đề
tài: Trình bày nghệ thuật tiểu thuyết của Honore De Balzac qua tác phẩm Lão
Goriot
Bài làm
“ Honore de Banlzac là
ai? Là một người trước hết ý thức được rằng mình thuộc về một thời đại mà dòng
dõi gia tộc không còn đủ nữa để xác định một cá nhân” (1)
-
Balzac sinh ngày
20/5/1799 ở Tours, cha ông là một nông dân phất lên nhờ cuộc cách mạng tư sản
Pháp, mẹ ông xuất thân từ tầng lớp kinh doanh. Từ nhỏ, Balzac thừa hưởng rất
nhiều đức tính tốt đẹp từ người cha.
-
Năm 1819, Balzac
tốt nghiệp đại học Luật nhưng niềm đam mê văn chương đã đưa ông sang con đường
sáng tác. Khởi đầu Balzac giam mình trong nhà số 9 phố Lesdiguieres, tầng 4,
ông viết vở Cromwell nhưng không
thành công.
-
Từ 1822-1828,
Balzac vừa viết lách vừa kinh doanh để tồn tại nhưng trên cả hai phương diện
ông đều thất bại. Mãi đến năm 1829 khi cuốn tiểu thuyết Những người Chouan ra đời thì tên tuổi
của ông mới được độc giả quan tâm
-
Sau đó ông cho
ra đời hàng loạt các tác phẩm đỉnh cao : Đại tá Chabert (1832),Eugenie
Grandet (1833) ,Miếng da lừa
(1834) và đặc biệt là Lão Goriot
(1834). Năm 1845 Balzac lập xong danh mục Tấn
trò đời.
=>Với những đóng góp của Balzac đối với sự nghiệp
văn học Pháp nói riêng và sự nghiệp văn học thế giới nói chung, Balzac được
Engel suy tôn là ‘‘bậc thầy của chủ nghĩa
hiện thực’’.
- Vị
trí tác phẩm : “Lão Goriot” tên tiếng Pháp là “Le Père Goriot”. Tiểu thuyết “Lão Goriot” là một tiểu thuyết được nhà văn xếp
vào“Những
cảnh đời tư”, thuộc phần Khảo luận
phong tụctrong danh mục Tấn trò đời.
-Tiểu thuyết được
xuất bản năm 1834, đánh dấu bước phát triển vượt bậc trong con đường nghệ thuật
tiểu thuyết của Balzac.
- Tác phẩm lấy bối cảnh
Paris 1819, đề cập đến vấn đề nóng bỏng của xã hội - sức mạnh của đồng tiền
trong xã hội tư sản.
2.2. Tóm tắt cốt truyện
|
Lão Goriot
|
|
Con
gái
|
|
Anastasie
|
|
Delphin
|
|
Chồng
|
|
Bá tước Restaud
|
|
Khách
trọ
|
|
Eugene
de Rastignac
|
|
Khách
trọ
|
|
Quán trọ- Bà chủ Vauqueur
|
|
Tên tù khổ sai vượt ngục Vautrin
|
|
Chị
|
|
Victorine Tallerer
|
|
Tử tước Beauseant
|
|
Chồng
|
|
Nam tước Nucinghen
|
Sơ đồ quan hệ của một số nhân vật quan trọng trong “Lão Goriot”
Tác phẩm đề cập đến nhiều
hạng người trong xã hội Pháp thế kỷ 19,
nổi bật là cuộc đời bất hạnh của lão Goriot. Lão xuất thân là một bác phó mì
nhờ khéo léo tằn tiện và biết tận dụng cơ hội nên đã trở thành triệu phú, nhưng
không thể nào gia nhập vào xã hội thượng
lưu lúc bấy giờ. Lão Goriot cưới một người phụ nữ quý tộc và có hai cô con gái
là Anastasie và Delphine, lão cũng rất yêu thương vợ. Nhưng sau bảy năm sống
hạnh phúc thì vợ lão mất,
lão đã dành hết tình yêu thương của mình cho hai đứa con. Trong tiềm thức của
lão, hai cô con gái là những bậc thang cao nhất để lão tiến vào xã hội thượng
lưu. Khi các con đến tuổi lấy chồng lão đều chọn cho con mình những người chồng
thuộc tầng lớp thượng lưu: Anastasie lấy Bá tước của Restaud, Delphine lấy chủ
ngân hàng (Nam tước của Nucingen). Sau khi lấy chồng hai cô con gái và chồng
của họ tìm đủ mọi cách để bòn rút tài sản của lão. Họ không chấp nhận địa vị
thấp hèn của lão và đuổi lão ra khỏi nhà. Lão phải ra ở trọ trong quán trọ của
mụ Vauquer.
Ở quán trọ của mụ Vauquer có một
số khách thuê phòng dài hạn: Cô Victorine, con gái nhà tư sản Taillefer, bị cha
ruồng bỏ để dồn của hồi môn cho con trai, tên tù khổ sai vượt ngục Vautrin, anh
chàng sinh viên luật Rastignac từ tỉnh lẻ đến học ở Paris,chàng sinh viên y khoa Bianchon.Rastignas là một sinh
viên nghèo ngán ngẫm cuộc sống nghèo khổ, mong muốn được gia nhập vào xã hội của giới
thượng lưu. Một hôm, Rastignac đưa thư đến nhà nữ tử tước
Beauseant - chị họ của Rastignac và quen
được Anastasie. Khi ở tại quán trọ của mụ Vauqer, Rastignac đã nhiều lần nhìn
thấy hành động quái lạ của lão Goriot: Có một hôm, anh nhìn thấy trong đêm
khuya lão dùng sức vo tròn bộ đồ bạc, có cái cốc uống nước(trên nắp có in hình
đôi chim cu-kỷ vật của vợ lão). Một lần khác, nhờ sự chỉ dẫn của nữ tử tước,
Rastignac quen được với Delphine và yêu cô say đắm. Cuối cùng, Rastignac cũng hiểu ra
mối quan hệ cha con giữa lão Goriot với Anastasievà Delphine, nên anh đã kể lại
chuyện giữa anh và Delphine cho lão biết. Lão vô cùng cảm động và tìm cách cho
họ ở bên nhau. Lão Goriot còn dự định mua một
căn nhà để Rastignac và Delphine để họ sống bên nhau và lão sẽ đến ở cùng. Đúng
thời gian đó, hết cô chị rồi lại cô em đến vòi vĩnh lão đủ thứ, kể lể, than
khóc với lão về chuyện lục đục trong gia đình họ. Lão Goriot nghe chuyện xúc
động và sinh ốm nặng. Trong lúc đó chỉ có Rastignac và Bianchon chăm sóc cho
lão. Ngay đến cuối đời, hai cô con gái của lão cũng không hề đến thăm, lão đã
chết trong sự tủi hờn. Lễ tang của lão được tổ chức một cách sơ sài nhờ vào số
tiền ít ỏi của Rastignac. Hôm đưa tang, người ta thấy có hai chiếc xe mang gia
huy của hai dòng họ Restaud và Nucingen nhưng trên xe trống rỗng. Tác phẩm khép
lại bằng cảnh Rastignac nhìn xuống phố phường Paris và thốt lên một câu đầy thách thức: "Bây giờ chỉ còn ta với mi"
với dự định đến ăn tối ở nhà Nucingen
Trên thế giới, ngay từ rất sớm Balzac đã được rất
nhiều những nhà nghiên cứu văn học lớn quan tâmnhư Victo Hurgo, M. Gorky, không chỉ vậy các nhà
chính trị như Marx, Engel… cũng bày tỏ sự thán phụcđối với tài năng và phương
thức phản ánh của ông. “Là bậc thầy của
chủ nghĩa hiện thực”, việc tái hiện hiện thực khách quan một cách chân xác
luôn được nhà văn thể hiện thông qua một chỉnh thể của hệ thống nghệ thuật. Đối
với Balzac, đó phải là một công trình kiến trúc của vũ trụ hay chính xác hơn
nhà văn đã tạo ra một “thế giới kiểu
Balzac”, một “vũ trụ Balzac”.
Không nằm ngoài quy luật đó, ở thể loại tiểu thuyết, ông cũng đã xây dựng nên
những đặc trưng nghệ thuật “rất Balzac”
mà chúng tôi sẽ đề cập tới sau đây:
Điểm đặc biệt trong kết cấu tiểu thuyết
của Balzac là kết cấu kịch tính gồm: trình bày – thắt nút – cao trào – mở nút,
đây là một kết cấu chịu ảnh hưởng của kịch, của nghệ thuật sân khấu. Kết cấu ấy
tạo ra sự vận hành của cốt truyện trong tác phẩm của Balzac. Cốt truyện ấy
không đơn thuần là cốt truyện đơn tuyến mà là cốt truyện đa tuyến, “có nghĩa là tác phẩm không chỉ được tạo ra
bởi một tuyến truyện, một tuyến nhân vật duy nhất mà là sự phối kết của nhiều
tuyến truyện, nhiều tuyến nhân vật mà nếu các tuyến truyện tách ra thì chúng vẫn
tồn tại độc lập, riêng biệt và đứng vững được trong mọi hoàn cảnh”(2). Ta
thấy kiểu kết cấu cốt truyện ấy được vận hành ở rất nhiều những tiểu thuyết của
ông như: Ảo mộng tiêu tan, Dì Bette, Những
bước thăng trầm của người kĩ nữ, Miếng da lừa, Lão Goriot,…
Việc sử dụng các chi tiết kì ảo trong
cốt truyện cũng là một nét đặc sắc trong nghệ thuật tiểu thuyết của Balzac. “Với tư cách là sự thâm nhập của cái siêu
nhiên vào thế giới tự nhiên, của các yếu tố phi logic vào thế giới logic, yếu tố
kì ảo đã góp phần khám phá và tái tạo hiện thực” (2). Yếu tố này đã tạo ra
một sự đối lập, một cái nhìn ngược chiều đối với xã hội đương thời từ đó giúp
cho sự nhận thúc xã hội trở nên sâu sắc hơn toàn diện hơn. Ta có thể tìm thấy yếu
tố kì ảo trong rất nhiều những tác phẩm của Balzac như: Miếng da lừa, Lão
Goriot, …
Balzac tự nhận mình là
người “thư kí của thời đại”. Do đó,
nghệ thuật trần thuật đã đạt đến tiêu chuẩn của chủ nghĩa hiện thực và mang đậm
tính khách quan, thừa nhận hiện thực khách quan là điểm quan trọng trong đặc trưng phản ánh nghệ
thuật. Các tác phẩm của ông chủ yếu trần thuật theo ngôi 3, ở ngôi kể này người
đọc được tiếp nhận tác phẩm một cách khách quan, chân thực và đây là ngôi kể tự do nhất. Đặc biệt, giọng điệu
trần thuật trong tác phẩm của Balzac thường mang nhiều sắc thái dựa trên giọng
điệu chủ đạo chứ không hề đơn điệu như trong bộ ba tác phẩm thuộc danh mục Tấn trò đời là Eugenie Granded, Lão Goriot, Ảo
mộng tiêu tan, giọng điệu trần thuật
đều mang các sắc thái chung: giọng lạnh lùng khách quan (đây là giọng chủ
đạo), giọng trào phúng chế giễu và giọng lãng mạn, trữ tình, thắm thiết. Nghệ
thuật trần thuật như trên có mặt trong hầu hết các sáng tác của Balzac và trở
thành nét riêng trong nghệ thuật tiểu thuyết của ông.
Nét đặc sắc trong nghệ thuật xây dựng
nhân vật của Balzac chính là ông đã sáng tạo ra một thủ pháp nghệ thuật: cho
nhân vật trở đi trở lại trong các tác phẩm hay còn gọi là nhân vật tái xuất hiện.
“Trong thực tế, mỗi một tác phẩm trong
các tác phẩm này được mở ra từ các tác phẩm khác, các nhân vật trong tiểu thuyết
này hay tiểu thuyết khác không phải bị nhốt lại trong đó, chúng sẽ trở đi trở lại
trong các tiểu thuyết khác, mà qua chúng, ta sẽ gặp những chỉ dẫn bổ sung”(
M.Butor).Ta có thể bắt gặp kiểu xây dựng nhân vật này trong danh mục “Tấn trò đời” vớikhoảng 2000 nhân vật
trong đó có tới trên 500 nhân vật tái xuất hiện trong nhiều tác phẩm khác nhau
tiêu biểu như: Rastignac, Vautrin, Horace Bianchon, Henry de Marsay, Charles
Vandenesse, Joseph Bridau, Daniel de
Arther,…đều đã từng xuất hiện lặp lại trong những tác phẩm khác nhau, khi thì
là nhân vật chính, lúc là nhân vật phụ. Đây là thủ pháp có ý nghĩa cách tân, một mặt cho thấy
được quá trình vận động tự thân của tính cách nhân vật, mặt khác chính thủ pháp
nghệ thuật này làm cho hiện thực trong tiểu thuyết của Balzac được lộ diện
trong cả chiều dài, chiều rộng, chiều sâu, qua đó thể hiện tài năng hiện thực của
nhà văn.
Nghệ thuật xây dựng nhân vật
điển hình trong hoàn cảnh điển hình cũng là một nét đặc sắc trong nghệ thuật tiểu
thuyết của Balzac. Ta biết rằng, các nhà văn hiện thực luôn đặt con người trong
một hoàn cảnh xã hội cụ thể rồi triển khai sự phát triển tính cách theo sự diễn
biến của hoàn cảnh đó, vì vậy, xây dựng nhân vật điển hình trong hoàn cảnh điển
hình là quy tắc đầu tiên cũng là nét đặc thù của chủ nghĩa hiện thực so với chủ
nghĩa lãng mạn và cổ điển. Về bản chất, nhân vật điển hình là những nhân vật có
cá tính độc đáo, riêng biệt, có ở nhân vật này mà không có ở nhân vật khác. Sự
điển hình hóa nhân vật chịu sự chi phối, là sản phẩm của hoàn cảnh điển hình.
Là một nhà văn hiện thực, Balzac cũng “tạo
ra một chuỗi sự kiện hành động, hiển nhiên cũng mang tính điển hình, để nhân vật
thực hiện hay bộc lộ các khả năng của chúng, để nhân vật thực hiện cuộc hành
trình theo dòng chảy vận động đã được vạch ra”(2).
Trong danh mục Tấn trò đời, Balzac đã xây dựngbốn loại nhân vật điển hình
như sau:
Thứ nhất, là loại nhân vật
đi tìm tuyệt đối hay nhân vật đi tìm sự thật lí tưởng như: nhân vật Balthazar
Claes trong Đi tìm tuyệt đối, Raphael
de Valentin trong Miếng da lừa,…
Thứ hai, là loại nhân vật
hãnh tiến, loại nhân vật luôn tìm mọi cách, mọi thủ đoạn để tiến thân, lập thân
để ngoi lên trên bề mặt xã hội. Tiêu biểu cho loại này là nhân vật
Eugene de Rastignac trong Lão Goriot,
Henri de Marsay…
Thứ ba là loại nhân vật hà tiện, tiêu biểu cho sáng tạo của
Balzac, một số nhân vật tiêu biểu là : Felix Grandet trong Eugenie Grandet, lão già bán đồ cổ trong
Miếng da lừa,…
Loại nhân vật cuối cùng mà Balzac dày công xây dựng là loại
nhân vật gian ác, thủ đoạn, nét nổi bật của chúng là sự vô liêm sỉ, tiêu biểu
là nhân vật : Vautrin(Jacques Collin) trong Những
bước thăng trầm của người kĩ nữ,…
“Hai thành tố quan trọng trong thế giới nghệ thuật của
một tác phẩm là không gian và thời gian, chúng tạo ra hai chiều kích cơ bản của
văn bản nghệ thuật, trong đó tác phẩm được tạo ra, câu chuyện được kể lại và có
thể kéo dài hoặc biến đổi” (2)
Thời gian nghệ thuật trong
tiểu thuyết của Balzac là thời gian “thực
hiện nhiệm vụ đánh dấu lịch sử”. Nhìn chung tác phẩm của Balzac đều tuân thủ
theo trật tự thời gian tuyến tính, ngoài ra tác giả còn sử dụng các biện pháp
nhằm thúc đẩy hoặc kìm hãm thời gian như tỉnh lược, ngưng tả, rút gọn, dàn cảnh,…Cách
sử dụng thời gian như vậy tạo ra sự đồng quy, định hướng đọc cho độc giả, gợi sự
hứng thú và cuốn hút.
Không gian trong tác phẩm của
Balzac không phải là một bối cảnh nên thơ cho các hành động thơ mộng mà là môi
trường ở đó hoạt động của nhân vật được diễn ra. Không gian mà Balzac đặt nhân
vật của mình vào về hình thức là một không gian rộng ( không gian toàn Pari
trong Ảo mộng tiêu tan, Lão Goriot,…)
hay không gian công cộng như quán trọ, sòng bài, quán ăn, nhà thờ,quán rượu
(không gian quán rượu Grang-Ive trong Những
người nông dân, quán trọ Vauquer trong Lão
Goriot) song thực chất nó lại là một không gian hẹp vô cùng bởi các không
gian này chỉ có duy nhất lối vào mà thường không có lối ra, các không gian đó tạo
nên ấn tượng về một xã hội ngột ngạt, tăm tối và đầy bí ẩn. Ở đó nhân vật không
bao giờ hòa mình được với những người đang nhốn nhác mà luôn trong tình trạng bị
cô lập, nhân vật bước vào đó dường như bị nuốt chửng.
Ở tác phẩm của Balzac, không
gian và thời gian có mối quan hệ gắn bó chặt chẽ với nhau từ đó tạo ra các điểm
dừng không – thời gian rất đặc trưng.
Ở phần trên, chúng tôi đã trình bày về những nét
tiêu biểu trong nghệ thuật tiểu thuyết của Balzac. Đến với Lão Goriot, ta có thể
thấy được sự hiển hiện của những nét nghệ thuật này:
“Cốt
truyện là hệ thống các sự kiện, biến cố cụ thể được tổ chức theo yêu cầu về tư
tưởng và nghệ thuật nhất định, tạo thành bộ phận cơ bản và quan trọng nhất
trong hình thức động của tác phẩm văn học tự sự và kịch,
thể hiện mối quan hệ qua lại giữa các tính cách trong một hoàn cảnh xã hội nhất
định nhằm thể hiện chủ đề tư tưởng của tác phẩm” (4)
Trong tác phẩm lão
Goriot, Balzac đã xây dựng thành công cốt truyện đa tuyến với trật tự: mở đầu-
thắt nút- cao trào và cởi nút với nhiều tuyến nhân vật. Ta có thể thấy các tuyến
truyện nhân vật như sau:
-
Tuyến truyện 1: Câu chuyện về lão Goriot
-
Tuyến truyện 2: Câu chuyện tìm đường lập
thân của Rastignac
-
Tuyến truyện 3: Câu chuyện về Vautrin
-
Tuyến truyện 4: Câu chuyện về cuộc đời
Victorine
-
Tuyến truyện 5: Câu chuyện về cuộc đời
bà de Beauséant.
Bản thân các tuyến truyện có thể đứng tách rời ra và
người đọc cũng có thể chỉ cần theo dõi một tuyến truyện về một nhân vật bởi mỗi
câu chuyện đều được kể có đầu có cuối.Trong tác phẩm, nhà văn tập trung tái hiện
cuộc đời, quá trình hình thành tính cách của nhân vật chính, đó là lão Goriot
và chàng thanh niên Rastignac. Tuy nhiên, ta có thể kể được câu chuyện về
Victorine, đó là con gái của lão Taillefet, một nhà quý tộc giàu có nhưng không
được cha thừa nhận và không được hưởng tí tài sản nào nên phải ở trọ tại quán
trọ Vauquer. Cho đến khi anh trai cô ta bị sát hại thì cha cô ta mới nhận cô về
và cuộc đời cô đổi thay từ đó. Dù có thể được tách riêng để kể nhưng các tuyến
truyện vẫn có sự móc nối với nhau. Cuộc đời của Victorine sẽ được nối với mạch
của Vautrin, một tên tù khổ sai vượt ngục. Cách thức làm giàu của hắn ta lại
liên quan đến con đường đổi đời của Victorine khi hắn làm cho anh trai cô ta chết
để cô ta có quyền thừa kế hợp pháp tác hợp nên mối tình cho Rastignac và
Victorine, chuyện thành thì hắn ta được một khoản lợi không nhỏ. Cốt truyện có
sự đan xen nhưng rất rõ ràng, mạch lạc và hợp logic. Tác phẩm tập trung vào cuộc
đời lão Goriot từ lúc lập nghiệp đến lúc giàu có rồi bệnh tật và qua đời, song
song và đan xen với đó là quá trình hình thành và phát triển tính cách của
chàng sinh viên Rastignac khi bước vào thế giới thượng lưu. Cùng với đó, người
đọc cũng nhận ra bộ mặt xảo trá và thâm độc của tên tù vượt ngục Vautrin trong
kết cấu đa tuyến của cốt truyện.
Trong tiểu thuyết, cuộc đời Goriot có liên quan đến
nhiều nhân vật. Thông qua cách xây dựng cốt truyện có sự đan xen nhiều nhân vật,
Balzac từng bước khắc họa tính cách từng nhân vật trong truyện. Trước hết là
lão Goriot, một người cha thương con đến mù quáng bởi quan niệm sai lầm về hạnh
phúc, chàng thanh niên Rastignac ý thức được thân phận nhưng lựa chọn con đường không chân chính để thoát
nghèo, bà chủ trọ Vauquer ti tiện, hám lợi, cưa sừng làm nghé đến mức lố bịch
nhằm mong muốn tái sinh thành người nhà
Goriot bởi khối tài sản của ông lão và cả hai cô con gái bất hiếu vô tâm đến
mức tàn nhẫn. Thông qua đó, tác giả không cần phải tốn nhiều bút lực trong việc
miêu tả nhân vật mà các nhân vật tự bộc lộ một cách chân thực và sống động trước
mắt người đọc.
Một điểm đặc biệt trong cốt truyện đa tuyến là tác
giả không phải kể đến tận cùng các tuyến truyện mà có thể chấm dứt mạch kể nào
đó, có nghĩa là có thể kết thúc một mạch truyện này để dồn vào mạch truyện
khác. Như nhân vật Victorine, tác giả chỉ kể đến lúc cô ta trở thành triệu phú
mà không kể tiếp cuộc đời cô ta sau đó ra sao, chuyện tình với Rastignac liệu
đi đến đâu mà tác giả lại bỏ lửng, tập trung vào tuyến nhân vật chính là lão
Goriot.
Thông qua các chi tiết liên quan đến cuộc đời lão
Goriot, Balzac thể hiện những mối xung đột xã hội gay gắt. Đó là xung đột giữa
tình thương và tiền bạc, giữa tình người và tham vọng. Balzac đưa tất cả những
xung đột không thể giải quyết vào tác phẩm thông qua cốt truyện. Qua đó, tác giả
thể hiện những mâu thuẫn không thể nào giải quyết giữa các cặp đối lập trên bởi
rất khó có thể chọn lựa một trong hai. Lão Goriot không thể lựa chọn giữa tình
thương và tiền bạc bởi tình thương cho con không thể nào thực hiện khi không có
đồng tiền và ngược lại. Anh chàng sinh viên Rastignac cũng vậy, dù ý thức được
viêc mình làm là sai trái nhưng tham vọng về một thế giới thượng lưu đã khiến
anh ta bất chấp tất cả.
ð Tiểu
kết: Tác giả đã xây dựng cốt truyện đa tuyến khá thành
công và hấp dẫn. Cốt truyện có nhiều tình tiết, sự kiện. Chúng đan chéo nhưng
không phức tạp, khó hiểu mà còn tạo ra sự đa dạng về chiều rộng và chiều sâu của
tác phẩm. Cốt truyện là môi trường tương tác tốt nhất để tính cách nhân vật được
bộc lộ.
·
Chi
tiết kì ảo:
Chi tiết nghệ thuật được
xem là bộ phận có ý nghĩa quan trọng trong tác phẩm. Nhờ có chi tiết nghệ thuật
mà thế giới nghệ thuật hiện ra hấp dẫn và sinh động. Chi tiết nghệ thuật có khả
năng “thể hiện, giải thích, làm minh xác
cấu tứ nghệ thuật của nhà văn, trở thành tiêu điểm, điểm hội tụ của tư tưởng
tác giả trong tác phẩm”. Trong lão Goriot, bên cạnh sử dụng chi tiết đời sống
chân thực, nhà văn còn sử dụng yếu tố tượng trưng kì ảo, đó là chi tiết giọt nước
mắt của chàng sinh viên Rastignac khóc thương cho cái chết của lão Goriot: “ giọt nước mắt rơi xuống đất rồi vút lên trời
cao”. Đó là các chi tiết kì ảo duy nhất trong vô số các chi tiết hiện thực
chính xác. Nó bộc lộ sự đánh giá và tình cảm chủ quan của nhà văn bên sự khách
quan lạnh lùng của việc miêu tả hiện thực, giọt nước mắt mang giá trị nhân văn
sâu sắc, bởi nó xuất phát từ nơi sâu thẳm của tâm hồn và trái tim trong trắng ở
người thanh niên trẻ tuổi, cảm thông cho số phận bất hạnh của một con người
đáng thương và đáng trân trọng – lão Goriot. Điều đặc biệt cần lưu ý ở chi tiết
“giọt nước mắt cuối cùng” này đã ngầm
báo hiệu sự thay đổi về tính cách và con đường sau này của Rastignac ( từ giờ
phút này, chàng sinh viên non nớt, giàu tình thương sẽ không rơi giọt nước mắt
nào nữa), không còn một Rastignac đầy nhiệt huyết tốt bụng mà chỉ còn một con
người vô cảm bởi giọt nước mắt tình thương của chàng đã bay “ vút lên trời cao”. Đây là chi tiết tiêu
biểu cho việc sử dụng yếu tố kì ảo trong một tác phẩm hiện thực của Balzac.
Trần
thuật là nghệ thuật cơ bản nhất để tạo thành văn bản văn học. Với đặc trưng thi
pháp của mình, bằng phương thức trần thuật,tiểu thuyết chiếm lĩnh và khái quát
hiện thực cuộc sống một cách đa chiều và phong
phú .Về bản chất, nghệ thuật trần thuật là dùng hành vi ngôn ngữ nhằm kể,
thuật, miêu tả, cung cấp thông tin về sự kiện, nhân vật, theo một thứ tự nhất định
trong không gian thời gian và về ý nghĩa của văn bản tới người đọc. Nghệ thuật
trần thuật được thể hiện bằng các phương tiện : Người kể chuyện, điểm nhìn trần
thuật, lược thuật, dựng cảnh và miêu tả chân dung, phân tích bình luận, giọng
điệu.
Trong tác phẩm “
Lão Goriot” nghệ thuật trần thuật đóng một vai trò hết sức quan trọng trong
văn bản. Dưới đây chúng ta sẽ phân tích các yếu tố tiêu biểu tạo nên nghệ thuật
trần thuật độc đáo trong tác phẩm đó là người kể chuyện, điểm nhìn trần thuật
và giọng điệu trần thuật.
Người kể chuyện là yếu
tố thuộc thế giới miêu tả. Đó là người do nhà văn tạo ra để thay mình thực hiện
hành vi trần thuật. Người kể chuyện trong văn học ẩn mình trong dòng chữ. Người
kể chuyện ấy có thể được kể bằng ngôi thứ nhất, ngôi thứ hai, ngôi thứ ba.Trong
“Lão Goriot” người kể chuyện được kể
theo ngôi thứ ba, người kể đứng bên
ngoài và quan sát, kể tất cả những gì diễn ra xung quanh mà nhân vật không thể
biết, đi sâu vào tận nội tâm nhân vật, câu chuyện được chi phối bởi “kiểu người kể chuyện biết tuốt” hay có
thể gọi là người kể chuyện toàn tri.
Người kể chuyện có thể
bao quát toàn bộ không gian tác phẩm, tiêu biểu đây là quang cảnh quán trọ của
Vauquer mọi tầng lớp, mọi hạng người trong đó. Dưới cái nhìn của người kể chuyện,
nơi lão Goriot đang sống ở Pari hiện lên là một thành phố nghèo nàn, u ám đến tệ
hại. Sống lâu trong cảnh ấy nhưng chắc chẳng một ai nhận ra thế giới mình đang
sống tối tăm như thế nào. Chính người kể chuyện đã đảm nhân nhiệm vụ miêu tả một
cách khách quan không gian mục ruỗng ấy ở Pari hoa lệ.
Người kể chuyện giữ vai
trò giới thiệu, khái quát câu chuyện, nhân vật, phát ngôn cho tác giả. Người kể
biết trước câu chuyện của lão Goriot là một “thảm kịch”“câu chuyện này không chỉ là một bi kịch theo đúng nghĩa của
nó …mà nó làm cho người đọc xúc động tận con tim..nó là một thảm kịch thật sự-All
is true” Người kể chuyện đứng ngoài và tự do khám phá mọi ngóc ngách trong
thế giới tác phẩm mà mọi nhân vật đều không thể biết trước được. Nhà văn thông
báo trước cho người đọc về toàn cảnh câu chuyện, không bí mật, không gợi, tự
chính những bộc lộ ấy người đọc càng tò mò muốn chiêm nghiệm những gì mà tác giả
đã nói
Những bí mật trong tâm
hồn nhân vật cũng được người kể chuyện soi thấu và đánh giá nó một cách khách
quan tổng thể. Đó là Rastignac “Lối diễn
đạt, cung cách, tư thế quen thuộc chứng tỏ chàng là con của một gia đình quý tộc” “Khi chỉ
có một mình, chàng trở nên bực bội, cáu kỉnh”. Hai cô con gái được nhà văn
bóc trần bản chất “Anastasie đã có những
thiên hướng quý tộc..Delphine thích tiền”. Với lão Goriot, người kể chuyện
đang kể lại bi kịch của lão dưới cái nhìn khách quan nhất, không phiến diện mà
vẽ lên một bức chân dung người cha hoàn hảo. Đó là một người cha có “tình cảm cao siêu trong tâm hồn” nhưng
cũng là một “người thợ ngu độn và thô lỗ
không hiểu biết thậm chí không biết suy luận” khi rỗi rãi hay sau lúc mệt mỏi.
->Người kể chuyện là
một phương tiện trong nghệ thuật trần thuật của Balzac với tiểu thuyết “Lão Goriot”. Với thủ pháp này, người đọc
đã có một cái nhìn vừa khách quan, bao quát lại vừa cụ thể, chính xác về nhân vật,
sự việc, về cả không gian nước Pháp thời bấy giờ. Người kể chuyện ở ngôi thứ 3
khiến cho lời trần thuật mang tính khách quan hóa và trung tính.
Tiểu thuyết “Lão Goriot” rất thành công về điểm nhìn
trần thuật. Điểm nhìn trần thuật gắn bó mật thiết với ngôi kể nhưng rộng hơn
ngôi kể. Mặc dù vẫn nằm trong trường chi phối của kiểu người kể chuyện biết tuốt nhưng Balzac cố khách quan hóa cái nhìn của
mình bằng cách trao nó cho các nhân vật. Điểm nhìn trần thuật có nhiều loại như: Điểm nhìn bên trong, điểm nhìn bên ngozài,
điểm nhìn không gian, điểm nhìn thời gian, điểm nhìn tâm lí … Trong “Lão Goriot” đa số các nhân vật đều được
trao cho điểm nhìn.
Trước hết là điểm nhìn bên trong: Điểm nhìn bên
trong là kể xuyên qua cảm nhận của nhân
vật.Rastignac tự vấn lương tâm trong mối quan hệ giữa chàng, lão Goriot và
Delphine : “Mình không nói gì về nỗi buồn
của ông lão nhưng ai mà không đoán được chúng! Vậy mình sẽ chăm sóc ông ta như
con chăm sóc một người cha…Nếu cô ấy yêu mình, cô ấy sẽ thường xuyên đến nhà
mình để được gần ông ấy suốt cả ngày. ..Trong mối tình này, chẳng có gì là tội
lỗi cả…từ lâu cô ta đã cách ly chồng mình” Trận chiến tự thân của
Rastignac kéo dài, câu chuyện về Goriot,
Delphine, bà bá tước và cả những mâu thuẫn đấu tranh trong nội tâm của chàng được
kể xuyên qua cảm nhận, dưới cái nhìn của cậu sinh viên nghèo. Là người trong cuộc,
chàng hiểu rõ những gì đang xảy ra và nhất là những suy nghĩ, đấu tranh nội tâm của chàng. Điểm
nhìn bên trong của nhân vật này giúp ta có thêm một cách cảm nhận, đánh giá về
một nhân vật hoặc sự việc nào đó.
Tiếp theo là điểm
nhìn bên ngoài: Điểm nhìn bên
ngoài, người kể trần thuật miêu tả sự vật từ phía bên ngoài nhân vật, kể những điều
nhân vật không biết. Điểm nhìn bên ngoài trong tác phẩm này là kể về hoặc bình
xét một sự kiện hoặc một ai đó: Vauquer, Vautrin, Bianchon... Ở đây ta khám phá
điểm nhìn bên ngoài của tác phẩm qua kiểu
đối thoại kể chuyện thể hiện qua cuộc đối thoại giữa ba người: Rastignac,
Beauseant và de Langeais. Cuộc đối thoại này kể về thân phận và quan hệ bi đát
giữa cha và con lão Goriot.
-
Phu nhân Langeais: “Ông cụ đã thấy những đứa con gái mình lấy làm xấu mặt vì mình, và
chúng nó thì yêu chồng, mà ông cụ lại có hại cho những đứa con rể .”
-
Phu
nhân de Langeais: “Đê thật là đê mạt”…
-
Phu
nhân de Beauseant: “Đê mạt à?...Đời là một
vũng bùn, ta hãy cố mà đứng vững ở những đỉnh non cao”
-
Phu
nhân de Beauseant: “ Cậu càng tính toán lạnh
lùng bao nhiêu thì cậu càng tiến xa bấy nhiêu. Cứ thật tàn nhẫn vào, cậu sẽ được
tiến xa…Cậu sẽ hiểu xã hội là như thế nào, là một lũ bị lừa bịp và đi lừa bịp.
Tôi cho cậu cái tên tôi làm phép dẫn đường để vào mê cung mê hồn đó”
Ở
trên nhân vật đã được nhà văn trao điểm nhìn, từ điểm nhìn của nhân vật này
chân dung các nhân vật khác được hiện ra. Nhưng người kể chuyện theo điểm nhìn
bên ngoài chỉ có thể kể về những hành động, lời nói thể hiện ra bên ngoài nhân
vật chứ không có khả năng am hiểu nội tâm của họ.
Điểm
nhìn bên ngoài còn thể hiện rõ qua các cuộc đối thoại diễn thuyết-triết lí,ở đây tập trung chủ yếu ở nhân vật Vautrin. Lời
thoại dùng để dụ dỗ Rastignac của Vautrin kéo dài đến mười ba trang. Trong
thiên diễn văn hùng hồn ấy, Vautrin đưa ra những phán xét rất sâu sắc về con
người xã hội: “Bộ mặt thực của đời như thế
đấy. Nó chẳng đẹp đẽ gì hơn cái xó bếp đâu, nó cũng tanh tưởi như thế thôi, nếu
muốn chấm mút thì phải bẩn tay, có điều cậu phải biết chùi rửa cho sạch, đó là
tất cả cái đạo lí của thời đại chúng ta…Vì vậy con người lương thiện là kẻ thù
chung của cả thiên hạ.” Đây cũng là một góc nhìn về xã hội Pháp thời bấy giờ
mà ta có thể thấy được qua cách nhìn, bình xét của Vautrin.
Đa
số các nhân vật đều được trao điểm nhìn, tuy nhiên Goriot không được trao điểm
nhìn, không bình luận về bất kì ai ngoài các con gái và con rể lão. Đây là dụng
ý độc đáo của Balzac. Với Balzac, Goriot là một người mù lòa. Mắt lão tuy sáng
nhưng lão không phân biệt được thật, giả, dối trá trong tình cha con. Trong tác
phẩm này, lão là đối tượng để người khác nhìn vào chứ không phải chủ thể nhìn
người khác. Vậy nên cuộc sống của lão ngày càng sa vào vũng lầy của tình cha
con bạc nghĩa, phi lí.
>
Điểm
nhìn trần thuật là điểm rơi của cái nhìn vào khách thể. Thông qua điểm nhìn trần
thuật trong tác phẩm này, người đọc có một phương diện để nhìn sâu vào bản chất
của nhân vật, sự việc trong một cốt truyện đa tuyến như Lão Goriot. Ngoài ra điểm
nhìn trần thuật còn góp phần quy định tính chất ngôn từ của tác phẩm này.
Giọng điệu trần thuật-
một đặc trưng không thể thiếu trong tiểu thuyết. Giọng điệu trần thuật thể hiện
cái giọng điệu riêng mang thái độ, tình cảm và đánh giá của tác giả. Giọng điệu
trong tác phẩm của Balzac thường có nhiều sắc thái trên cơ sở một giọng điệu cơ
bản chủ đạo, chứ không đơn điệu. Trong “Lão
Goriot” giọng điệu trần thuật chủ đạo là giọng trần thuật lạnh lùng khách
quan của nhà văn tự nhận mình là “thư kí
của thời đại” và các giọng điệu khác đó là giọng trần thuật mỉa mai, giọng
lãng mạn trữ tình.
Đầu tiên làgiọng
điệu khách quan lạnh lùng : Balzac
đã dùng giọng điệu này để trần thuật một cách chân thực hiện thực xã hội Pháp bấy
giờ và sự tha hóa, lối sống của con người trong đó qua các không gian và nhân vật
cụ thể :Giọng điệu khách quan lạnh
lùng thể hiện chủ yếu trong việc miêu tả quán trọ nhà Vauquer. Một xó xỉnh
trong lòng đại dương Pari mênh mông, nơi tàng ẩn của những kẻ bị cơn bão cuộc đời
xô dạt hay những kẻ ẩn nấp chờ cơ hội xông ra cuộc sống. Những con người thuộc
nhiều tầng lớp xã hội khác nhau tập hợp tại đây: sinh viên, công chức, quý tộc
phá sản, tù khổ sai …..rất nhiều hạng người nữa. Thật đáng sợ khi biết rằng nhà trọ này là Pari thu nhỏ. Đáng lưu
ý là những khách trọ ở đây cũng nghèo về tình cảm “tỉnh bơ đi trên đường phố trước một người mù, nghe kể chuyện về một
người bất hạnh không chút cảm xúc và nhìn thấy ở cái chết giải pháp cho vấn đề
nghèo khổ, điều đó làm cho họ lạnh lùng trước cả cảnh hấp hối kinh hoàng nhất”.
Trên đây là lời giới thiệu sơ lược của Balzac về xã hội Pari, về quán trọ của
bà Vauquer và về tình cảm con người trong xã hội ấy. Không dài dòng không triết
lý, Balzac nói rất ngắn, rất khẽ thế nhưng thật ngậm ngùi. Là nhà văn hiện thực
ông lên tiếng tố cáo xã hội tư sản, tố cáo thời đại mà đồng tiền là cán cân
công lý.
Không chỉ được thể
hiện trong việc miêu tả không gian, giọng điệu khách quan, lạnh lùng còn được
thể hiện trong ngôn ngữ nhân vật. Vautrin- người phát ngôn của Balzac trong tiểu
thuyết Lão Goriot , dù chỉ đóng vai phụ trong tác phẩm này nhưng hắn biết rõ
hơn ai hết cái động cơ của xã hội tư sản là đồng tiền. Nói đến ý nghĩa xã hội của tiểu thuyết này, của bộ “Tấn trò đời” không thể bỏ qua vai trò của
nhân vật Vautrin, nhất là cái bài học vào đời đáng sợ mà hắn truyền cho chàng
thanh niên Rastignac trong quán trọ của mụ Vauquer. Vautrin là người phát ngôn,
nhưng đằng sau ấy là giọng của Balzac. Rất nhiều câu nói của Vautrin làm ta suy
nghĩ, nhất là thái độ bất mãn của hắn đối với xã hội này. Vautrin không ngần ngại
phô bày những thủ đoạn kiếm tiền dơ bẩn cho chàng trai nhằm dẫn dắt chàng vào đạo
quân ăn cướp của mình, trở thành đồng bọn, tay chân cho mình. “Để làm giàu vấn đề là phải đánh những quả lớn;
nói một cách khác là lừa đảo. Hãy rút ra bài học cho mình đi, đời là vậy ! Điều
đó chẳng đẹp hơn gì cái bếp bẩn thỉu bốc mùi, nếu đôi bàn tay có bị nhơ bẩn vì
sự ăn vụng thì phải biết rửa sạch khi xong việc. Cái đó là một đạo lý trong thời
kỳ hiện nay. Lời văn thật đáng sợ nhưng chẳng thể nói khác sự thật. Thoát
sao khỏi thế giới khủng khiếp ấy, bao nhiêu thủ đoạn, bao nhiêu cách kiếm tiền
được phơi bày qua giọng văn lạnh lùng của Balzac. “Có nhiều cách để săn: kẻ này săn của hồi môn, kẻ khác lại săn cái loại
hối phiếu có giá trị thanh toán, lại có kẻ câu tư tưởng của người khác hoặc ngược
lại tự bán những gì mình vốn có. Những kẻ nào trở về với cái túi đầy tiền thì sẽ
được xã hội thượng lưu chào mừng, cổ vũ và đón nhận”. Những câu nói phũ
phàng về xã hội làm tê liệt Rastignac. Bài học của Vautrin thì đã kết thúc
nhưng dư âm của nó thì vẫn ngân vang trong trí óc chàng trai trẻ. Balzac mượn lời
Vautrin để nói về xã hội tư sản này và ông đã nói rất chính xác. Balzac, người thư kí của xã hội Pháp tuy đặc tả
về những cái xấu, cái ác trong tác phẩm nhưng không vì thế mà ông mất niềm tin
vào con người. Cái nhìn của ông về con người rất sâu sắc.
Bằng giọng lạnh
lùng Balzac chỉ rõ bản chất của xã hội thượng lưu. Nơi ấy tiếp nhận mọi con người
bẩn thỉu, mọi loại người xấu xa. Đạo đức, lương tâm, nhân cách chẳng đáng một
xu. Hãy học những giáo lý từ Vautrin, bà Beauseant, bạn sẽ nhanh chóng bước vào
xã hội của những con người quý tộc, ngồi trên những cỗ xe lộng lẫy, với những
phu nhân xinh đẹp. Balzac biết về con người tư sản một cách cặn kẽ. Hiểu chúng,
miêu tả chúng, lột bộ mặt giả dối của chúng để chúng ta nhận dạng, để chúng ta
sợ hãi mà tránh xa.
Tiếp
theo là giọng điệu mỉa mai, giếu cợt : Giọng điệu này thể hiện
ngay ở tấm biển của quán trọ: QUÁN TRỌ TRUNG LƯU CỦA NAM GIỚI, NỮ GIỚI VÀ MỌI
NGƯỜI. Nếu đã nói rõ dành cho “nam giới,
nữ giới” thì “mọi người” là chỉ
nam hay nữ? Quán trọ này trở thành nơi các nhân vật lộ ra qua các vai diễn, việc
miêu tả quán trọ ngoài ý nghĩa định vị cho các sự kiện còn là cánh cửa để ta
thâm nhập vào xã hội “Tấn trò đời”. Vừa
rồi chỉ là lời mở đầu, phần tiếp đến còn đặc sắc hơn. “Ngôi nhà trọ gồm có ba tầng, những tầng trên cùng có mái được xây bằng
đá và quét một lớp ve vàng, thế là tự nó bỗng dưng tạo ra cho bản thân một sự
hèn kém so với tất cả những ngôi nhà thời ấy ở Pari”. Miêu tả quán trọ đồng
thời nhận xét về nó bằng giọng trào phúng, Balzac giúp ta hình dung ra quán trọ
tồi tàn ấy. Đi sâu vào nội thất mới thấu hiểu sự xấu xí của nó.“Căn phòng đầu tiên này tỏa ra một thứ mùi
không có trong ngôn ngữ và có lẽ nên gọi là mùi nhà trọ.”. Không để người đọc
mệt mỏi hơn nữa, Balzac đóng khung phòng khách vừa rồi bằng một phép so sánh rợn
người, bằng câu văn hết sức trào phúng. “Dù
chỗ này là đáng ghê tởm nhưng nếu bạn đem nó ra so sánh với phòng ăn ở cạnh đó
bạn sẽ thấy phòng khách này còn quá lịch sự và thơm tho biết bao, như một phòng
riêng của thiếu nữ vậy, một cái nền mà trên đó cáu ghét đã vẽ lên những khuôn mặt
kỳ dị”. Ở đây ngoài lời bình phẩm giễu cợt Balzac còn sử dụng khéo léo nghệ
thuật cường điệu, phóng đại để xác lập thái độ của mình đối với quán trọ- thế
giới thu nhỏ của Pari. Chủ nhân quán trọ xuất hiện, bà là người phụ nữ nhận được
nhiều lời chế giễu nhất của tác giả. “Bà
góa xuất hiện với chiếc mũ nồi bằng vải tuyn kì cục trên một vòng tóc giả không
được chải chuốt tử tế, bà ta vừa đi vừa kéo lê đôi giày nhăn nhúm. Gương mặt bà
có vẻ già cũ, béo tròn như hạt mít, ở giữa mọc lên một cái mũ khoằm giống như
chiếc mỏ của con vẹt, đôi tay nhỏ béo mũm mĩm, thân hình mập mạp như một con
chuột trong nhà thờ, chiếc áo nịch ngực đầy ắp và phập phồng ” . Qua giọng
điệu của tác giả ta biết được rất nhiều về quan trọ này, cái quán nghèo nàn, cũ
rích, chủ nhân là người chẳng đáng yêu chút nào, cái nghèo lộ ra ở đồ vật, ở
không khí lạnh lẽo, thiếu ánh sáng. Với nhân vật này Balzac tỏ rõ thái độ chế
giễu, xem thường.
Xã hội Pari với những
gương mặt điển hình như bà tử tước Beauseant, các nhà quý tộc…cũng được Balzac
trần thuật với giọng điệu đầy sự mỉa mai. Đó là tử tước Beauseant-người đàn bà
“sau khi đã ngâm nga những khúc bi thương
trong suốt hai giờ đồng hồ, rồi giả bộ chết ngất rồi đòi được ngửi muối hồi
sinh” Thái độ đối với những người quý tộc và xã hội Pháp bấy giờ, Balzac mỉa
mai “nếu có khi nào cậu nhìn thấy trái
tim của các quý bà ở Pari, cậu sẽ thấy gã cho vay nặng lãi luôn chiếm vị trí
quan trọng hơn cả tình nhân của các bà”.
Có nghe những lời chế giễu này ta mới biết xã hội ấy nó tồi tệ ra sao,
thối nát đến mức nào. Sau đây là sự thật về nền chính trị Pháp “nếu luật pháp chặt chẽ thì nhân dân chẳng
yêu cầu thay đổi luật liên tục như là người ta thay áo”. Giọng điệu mỉa
mai, chế giễu được sử dụng để châm biếm, đả kích những hạng người, những trò lố
bịch của giới quý tộc và tình cảm của hai cô con gái giành cho cha.
Goriot là một tác
phẩm hiện thực nhưng chúng ta vẫn nhìn ra được giọng điệu trữ tìnhcủa
Balzac ở đó. Mở đầu tác phẩm ta bắt gặp ngay những lời nói cảm động của tác giả
về câu chuyện sắp diễn ra, một “tấn bi kịch
âm thầm nhưng vô cùng bi đát khủng khiếp”. Balzac giới thiệu về câu chuyện
sắp diễn ra bằng nỗi xúc động mạnh, từ trái tim của một con người cao cả. Giọng
văn lãng mạn được tác giả sử dụng một cách khéo léo, vừa giới thiệu, vừa biện
luận rằng đấy là sự thật. “Gập trang sách
lại bạn đọc thấy lòng mình xót xa, còn trên khóe mắt thì lệ rơi lã chã.”. Ở
thung lũng này “khổ đau thì đầy ắp và thực
tế còn những niềm vui thì hiếm hoi đến nỗi trở thành hão huyền và người ta chẳng
mong có điều gì đó khả dĩ tạo ra được ấn tượng trong chốc lát ở nơi này”.Trong
tiểu thuyết “Lão Goriot” này, người hạnh phúc được Balzac dành cho những lời
văn nhẹ nhàng ưu ái là cô Victorine. Khi miêu tả nhân vật này giọng văn Balzac
mới trữ tình làm sao. “Nếu cô sung sướng
chắc là đẹp mê hồn: hạnh phúc là chất thơ của phụ nữ cũng như kem phấn là chất
liệu của việc trang điểm vậy. Giá như niềm vui luôn làm gương mặt ửng hồng trên
làn da xanh xao của cô, giá như những ngọt ngào của cuộc sống thanh lịch được
đong đầy, tô đỏ lên đôi má đã hơi lõm một chút, giá như tình yêu làm tươi vui lại
đôi mắt buồn của cô, Victorine đã có thể sánh được với những cô gái trẻ đẹp nhất”
Balzac dành cho cô gái bất hạnh những lời thiết tha nhất, nhẹ nhàng mà cao
quý nhất. Không chỉ dành những tình cảm trân trọng cho Victorine, Balzac cũng
dành cho cô gái ấy rất nhiều tình thương“trái
tim một cô gái đáng thương, bất hạnh và khốn khổ giống như một miếng xốp khô
đang háo hức được yêu, một miếng xốp khô nhanh chóng phồng lên khi nhỏ vào đó một
giọt tình cảm”.
Lão Goriot được
Balzac nói với giọng văn trữ tình là người cha đáng thương. Tình
cha con tha thiết, số phận đau thương của lão làm ta phải xúc động. Người cha ấy
đã sống trong đau khổ quá nhiều, thế nên khi nhân vật nhắm mắt, Balzac thấy ở
lão một niềm vui hiếm hoi dù cũng còn nhiều chua xót. “Tiếng thở cuối cùng của người cha già hẳn là hạnh phúc. Cả cuộc đời
lão hiện lên trong tiếng thở hạnh phúc đó, đến giờ ông lão vẫn bị lừa”. Gần
cuối tác phẩm giọng văn của Balzac thật thắm thiết tình người. Người cha hấp hối
trên giường nát, cô độc, nhớ mong quằn quại “luôn
luôn khát mà chưa bao giờ được uống”. Và một đám tang thật lãnh lẽo, đến
đưa tang là hai xe song mã lộng lẫy, có gia huy nhưng không có người. Balzac
khép lại cuộc đời lão Goriot đáng thương bằng câu văn thương xót vô hạn. “Đây là kết cục của một kiếp nghèo khổ,
không ai đoái hoài, không người thân, không bạn bè đưa tiễn”
Rastignac- tâm hồn
trong sáng nhưng chịu nhiều sự cám dỗ. Nhân vật cũng chiếm được không ít tình cảm
ưu ái của nhà văn là chàng sinh viên luật trẻ tuổi. Ý nghĩ ban đầu của anh rất
đẹp, khi ấy tâm hồn chàng còn rất trong sáng và những suy nghĩ của chàng được
Balzac thể hiện bằng giọng văn thật lãng mạn. “Thời thanh xuân của mình vẫn còn xanh trong như bầu trời không một gợn
mây, mong muốn được trở nên vĩ đại và giàu có, thế mà phải dối trá, phục tùng,
luồn cúi, gắng gượng, nịnh bợ, che dấu ư?...Có gì đẹp hơn là lặng ngắm cuộc đời
mình và thấy nó thanh khiết như một bông hoa bách hợp?” Có thể xem anh là
loại nhân vật khát vọng, đang mơ ước xây dựng con đường tiến thân.
Trên đây là giọng điệu nghệ thuật thường được nhà văn Balzac sử dụng: giọng
lạnh lùng khách quan, giọng trào phúng chế giễu, giọng trữ tình lãng mạn. Mỗi
giọng điệu phản ánh một cách nhìn, cách đánh giá của tác giả với thực tại xã hội.
ð
Tiểu kết:
Nghệ thuật trần thuật là một phương diện cơ bản trong thi pháp của thể loại tiểu
thuyết. Trong “Lão Goriot” tìm hiểu
nghệ thuật trần thuật giúp ta tiếp cận được giá trị đích thực của tác phẩm. Qua
đó bức chân dung về những con người và xã hội Pháp thời bấy giờ được hiện lên một
cách khách quan, dưới nhiều góc nhìn, chân thực nhưng cũng vô cùng sâu sắc, đậm
tính nhân văn
Mặc
dù để nhìn nhận nghệ thuật xây dựng nhân vật tái xuất hiện này cần thiết phải
soi chiếu vào một hệ thống tác phẩm của Balzac chứ không phải chỉ riêng Lão
Goriot vì tiểu thuyết này chỉ là một lát cắt trong cuộc đời của nhân vật kéo
dài xuyên suốt một chuỗi tác phẩm khác nhau. Nhưng chúng tôi vẫn quyết định đưa
yếu tố nghệ thuật này vào bài viết của mình vì dẫu sao bản chất của một số nhân
vật trong tiểu thuyết này vẫn là kiểu nhân vật tái xuất hiện và đồng thời, việc
nhìn nhận nhân vật trong lát cắt sẽ là cơ sở xâu chuỗi quá trình phát triển của
nhân vật. Trong Lão Goriot, có một số nhân vật tiêu biểu thuộc kiểu nhân vật
tái xuất hiện: Chàng sinh viên Rastignac, Lão Goriot, tên tù khổ sai vượt ngục
Vautrin,…
Rastignac
là nhân vật đầu tiên mà Balzac thực hiện thủ pháp tái xuất hiện, nhân vật này
xuất hiện trong hơn 20 tác phẩm của Tấn
trò đời như Lão Goriot, Ảo mộng tiêu
tan, Bảo trợ tài sản, Nhà ngân hàng Nucighen, …Trong tác phẩm này,
Rastignac xuất hiện lần đầu tiên, là một con người còn có lương tri, “ gốc tích quý tộc của anh vẫn đẩy anh từ
quán trọ Vauqueur tìm tới những phòng khách thượng lưu. Chút ánh sáng của tuổi
trẻ, của cảnh nghèo, của người thanh niên có giáo dục không cho anh ta đủ nhẫn
tâm mạo hiểm làm theo bài học vỡ lòng của con người khó hiểu lúc ấy là Vautrin.
Nhưng Rastignac lại tiếp nhận bài học ấy dưới một dạng thanh lịch hợp pháp qua
một đệ nhất phu nhân lúc bấy giờ - bà Beauseant” (3). Kết thúc tác phẩm
này, Rastignac được đặt trước những giả thiết hơn là một kết luận mà sau này
chúng ta sẽ được khám phá rõ hơn “quá
trình chàng sinh viên nghèo dần trở thành trang phong lưu công tử, rồi bộ trưởng,
bá tước, kết hôn với cô thừa tự triệu phú như thế nào” (1) ở những tác phẩm
khác sau đó.
Nhân
vật tái xuất hiện tiếp theo được xây dựng trong tác phẩm đó là Vautrin. Nhân vật
này cũng xuất hiện trong hơn 20 tác phẩm của Tấn trò đời, hắn là một tên cướp hoàn toàn chủ động, không những hắn
phạm tội mà còn tuyên truyền cho các nhân vật khác di theo con đường của hắn. Ở
tác phẩm này tuy chỉ xuất hiện với vai trò là một nhân vật phụ nhưng ta vẫn thấy
hiện lên rõ nét những tính cách điển hình nàycủa hắn.
Một
nhân vật tái xuất hiện nữa trong tác phẩm này đó là Horace Bianchon, thuộc loại
nhân vật được tái xuất hiện nhiều nhất với trên 20 tác phẩm khác nhau trong Tấn
trò đời. Bằng ngòi bút của mình, Balzac đã xây dựng nên hình tượng nhân vật
Bianchon-một người bác sĩ mẫu mực, tận tụy với người bệnh và đầy lòng nhân hậu.
Đây được xem là một nhân vật chính diện xuyên suốt toàn bộ danh mục Tấn trò đời.Trong tác phẩm Lão Goriot,
nhân vật này đã tận tụy chăm sóc ông cụ Goriot vào những ngày cuối đời.
Nói
về điển hình, nhà phê bình Beilinxki nhận định “tính điển hình là một trong những dấu hiệu nổi bật của tính mới mẻ
trong sáng tạo”. Có thể nói rằng “tính
điển hình là huy chương vàng của nhà văn.Điển hình là người lạ đã quen biết”.
Việc xây dựng nhân vật điển hình trong hoàn cảnh điển hình là một nét nghệ thuật
độc đáo được Balzac thể hiện rất xuất sắc trong Lão Goriot. Một loạt những nhân
vật điển hình được Balzac xây dựng đó là một lão Goriot- đại diện cho những nhà
tư sản có quan niệm hạnh phúc lầm lạc, ước mơ trở thành nhà quý tộc; một
Rastignac điển hình cho những thanh niên đầy tham vọng; một Vautrin độc ác và
thủ đoạn…
Trong
tiểu thuyết này, Balzac đã xây dựng nên hoàn cảnh điển hình trong thành phố Pari
của xã hội nước Pháp đang “ hấp hối sau những tấm màn che cửa lụa màu
hồng, màu bạc”. Trong xã hội thượng lưu này, các quý tộc suy tàn bắt tay với
tư sản tài phiệt cùng nhau đi xuống mồ chôn chúng. Đó là một thế giới tư bản chủ
nghĩa, thế giới mà đồng tiền có một tiếng nói mạnh mẽ và thống trị. Balzac đã
ném nhân vật của mình vào đó, để cho họ tự quẫy đạp, từ đó nhân vật dần bộc lộ
tính cách.
Để
xây dựng nhân vật điển hình trong hoàn cảnh điển hình, Balzac đã hướng ngòi bút
của mình vào việc khắc họa tính cách thông qua miêu tả diện mạo, hành động và
ngôn ngữ nhân vật.
Để
khắc họa được những diện mạo độc đáo, Balzac đã miêu tả nhân vật từ nhiều góc độ
khác nhau. Biện pháp tiêu biểu của ông là sử dụng những lời bình xét. Ta bắt gặp
những lời bình xét ấy trong cách miêu tả diện mạo của lão Goriot. Sự xuất hiện
lần đầu tiên của lão Goriot qua cảm nhận của bà Vauquer là “dù khóe mắt của Goriot có bị lật lên, sưng húp, sệ xuống…bà ta vẫn thấy
lão có vẻ thoải mái nhã nhặn”. Bắp chân lão đầy thịt nhô ra, cũng như chiếc mũi
dài thẳng của lão, báo hiệu những phẩm chất tinh thần mà bà góa có vẻ thiết tha
và được gương mặt đầy thơ mộng viển vông, khờ khạo một cách ngây thơ của ông
già xác nhận”, “ bà Vauquer thán phục mười tám chiếc áo sơ mi kiểu Hà Lan...của
lão”, nhưng sau 4 năm,“ đôi mắt màu
xanh vốn lanh lợi đã hơi lờ đờ, nhuộm màu xám xịt, chúng có vẻ mờ đi, viền mắt
đỏ như màu máu”, “lão trở nên gây gò, bắp chân nhão ra”, “quần áo của lão bị sờn,
lão mua những mảnh vải trúc bâu rẻ tiền để thay thế những cái cũ”. Sự thay
đổi chóng mặt trong diện mạo lão Goriot cho thấy sự khánh kiệt của người cha vì
thương con một cách mù quáng rồi cuối cùng bị chúng ruồng bỏ giống như một quả
chanh vắt kiệt nước.
Không
chỉ vậy, Balzac còn dùng cách miêu tả hết sức chân thực để khắc họa một cách độc
đáo về diện mạo.
Nhà
văn xây dựng nhân vật Rastignac với diện mạo: “ có khuôn mặt đặc biệt của người miền Nam, nước da trắng trẻo, tóc đen mắt
xanh, chàng ăn mặc tiết kiệm và giản dị thường mặc chiếc áo rơ – đanh – gốt cũ,
một chiếc ghi-lê xấu xí, thắt chiếc cà vạt đen nhàu nhĩ đáng ghét, cẩu thả kiểu
sinh viên…”. Nhưng tới khi bước chân vào giới thượng lưu, diện mạo ấy thay
đổi hẳn “ chàng trông quá điển trai, quá
trẻ và có sự lịch lãm của người đàn ông thời nay”. Sự đổi khác về diện mạocũng
chính là biểu hiện của quá trình thay đổi tính cách của chàng sinh viên này.
Vautrin
cũng là một nhân vật được Balzac chú ý trong việc khắc họa diện mạo. “ Đó là người đàn ông 40 tuổi có chòm râu má,
ông ta có đôi vai rộng, thân trên nở
nang, các cơ bắp nổi rõ, đôi bàn tay dày, vuông và nổi bật các đốt ngón tay bởi
những túm lông rậm rạp với một màu hung dữ dội. Gương mặt có nhiều rãnh bởi các
nếp nhăn đến sớm tạo ra những dấu hiệu của một số khắc khổ trái ngược hẳn với
phong cách mềm mỏng hòa nhã của ông ta.”, “dù ông ta có trưng ra vẻ ngoài tử tế, sự ân cần, nhẫn nại và sự vui vẻ
như một lớp vỏ bảo vệ giữa những người khác, ông ta vẫn để hé lộ lớp bên trong
khủng khiếp của tính cách” thông qua diện mạo ấy. Đó là một nét tài tình
trong việc khắc họa diện mạo nhân vật của Balzac.
Có
thể thấy, từ sự miêu tả diện mạo nhân vật mà cụ thể là 3 nhân vật lão Goriot, Rastignac
và Vautrin, Balzac đã phần nào hé lộ cho ta thấy đặc điêm tính cách của những
nhân vật này mà ta sẽ được thấy rõ hơn trong hành động và ngôn ngữ của từng
nhân vật.
Việc
miêu tả hành động là một trong những biện pháp góp phần xây dựng thành công
nhân vật điển hình trong hoàn cảnh điển hình.
Nhà
văn đã dùng ngòi bút của mình khắc họa chân thực những hành động của lão Goriot
mà thông qua đó người ta nhận ra một con người tuy có chút tham vọng quý tộc
nhưng vẫn có tấm lòng yêu con, hi sinh vì con rồi cuối cùng lại chịu sự bất hạnh
đau đớn bởi chính những đứa con của mình chỉ vì tình thương ấy quá mù quáng.
Ông đã tung cho hai con gái của mình một khối của hồi môn lớn rồi gả chúng cho
hai nhà quý tộc để thực hiện ước mơ bước chân vào giới thượng lưu, trở thành một
quý tộc. Nhưng điều mà chúng ta ấn tượng nhiều hơn chính bởi tình yêu thương
con của ông. Thông qua khắc họa hành động“cán
những đồ bằng bạc trong hòm của mình rồi xoắn chúng lại với nhau” và đem bán
để có tiền cho con; hành động dốc hết những đồng tiền cuối cùng để thu xếp cho Delphine
và Rastignac một căn nhà hay “dù mắc trọng
bệnh nhưng lão vẫn gượng dậy, ra phố bán nốt chỗ tài sản ít ỏi còn lại để lấy
tiền trả cho bộ đồ Anatasie đặt may để đi dự vũ hội” đã phác họa những nét
tính cách nổi bật ấy. Nhưng cũng chính vì quá yêu con khiến ông gặp phải cảnh
lao đao, phải chuyển từ“một trong hai căn
phòng tốt nhất” của nhà trọ xuống “tầng
hai và giảm tiền trọ xuống…và sau cùng lên ở tầng ba” với giá rẻ hơn nữa
trong khi các con ông sống trong sung túc nhưng không một chút tình thương với
người cha của mình, bút pháp tương phản đã được Balzac sử dụng làm hiện rõ sự đối
lập trên cấp độ nhân vật giữa lão Goriot và hai con gái.
Bằng
bút pháp hiện thực, nhà văn đã ghi lại hành động thể hiện tính cách của
Rastignac, một con người giàu tình thương, lòng trắc ẩn. Trước âm mưu xấu xa của
Vautrin, Rastignac lo sợ cho tính mạng anh trai Victorine và không muốn vì mình
mà anh ta phải chết nên đã nhờ lão Goriot đến báo tin cho cha Victorine biết
trước thủ đoạn độc ác đó. Hành động cầm tấm hối phiếu vay nợ Vautrin ghi số vay
một vạn hai quan mang sang phòng lão Goriot trao cho Anastasie khi biết toàn bộ
câu chuyện gia đình lão Goriot hay khi lão Goriot nguy kịch, chàng sinh viên ấy
đã chạy đi chạy về cố tìm mọi cách thông tin cho hai cô con gái, rồi khi lão
Goriot chết, anh ta đã bỏ tiền túi ra lo việc chôn cất cho lão đã cho thấy rõ
những khía cạnh tốt đẹp trong tính cách của Rastignac. Tuy một mặt ta thấy tình
thương trong con người ấy nhưng mặt khác ta cũng thấy đây là một con người đầy
tham vọng. Điều này thể hiện rõ nét ở việc Balzac cho độc giả hình dung ban đầu
về một chàng sinh viên chăm chỉ học hành, cầu tiến, nhưng sau đó, vì tham vọng
muốn dấn thân vào giới thượng lưu, Rastignac đã đi gây dựng quan hệ với những
người phụ nữ có thế lực trong xã hội ấy, làm người tình của Delphine – một người
đã có chồng và thường xuyên tham dự các vũ hội. Như thế, việc miêu tả hành động
của nhân vật trong những hoàn cảnh cụ thể có mâu thuẫn góp phần tạo nên một
Rastignac điển hình không trộn lẫn.
Hành
động của nhân vật Vautrin cũng được “bậc
thầy của chủ nghĩa hiện thực” miêu tả chân xác. Tác giả tập trung ngòi bút
vào hành độnggiúp đỡ những người trong quán trọ một cách tử tế, nhẫn nại, ân cần
nhằm tạo một lớp vỏ bảo vệ mình của Vautrin, nhưng sau lớp vỏ ấy là một lớp
tính cách nguy hiểm thể hiện qua hành độngphục rượu có pha thuốc ngủ cho cả
Rastignac và lão Goriot nhằm ngăn việc lão Goriot đi báo tin cho anh trai
Victorine về âm mưu của mình hay hành động lạnh lùng bước qua xác của anh trai
Victorine sau khi bày ra cuộc đấu kiếm hòng giúp Rastignac lấy được người thừa
kế bạc triệu Victorine để hắn chiếm được khoản tiền hai mươi vạn quan. Chỉ từ
những hành động ấy,một Vautrin mưu mô, thủ đoạn và độc ác như đã hiển hiện trước
mắt người đọc.
Có
thể thấy, việc miêu tả hành động nhân vật là yếu tố không thể thiếu để xây dựng
nhân vật điển hình trong hoàn cảnh điển hình, bởi lẽ từ những hành động, nhân vật
sẽ tự mình bộc lộ tính cách.
a. Ngôn
ngữ đối thoại
Một trong những biện pháp nghệ thuật không thể thiếutrong
việc xây dưng thành công nhân vật của Balzac chính là sử dụng đối thoại. Thông
qua lời đối thoại, nhân vật bộc lộ cảm xúc, suy nghĩ từ đó mà ta hình dung về
tính cách.
Nhà văn miêu tả đối thoại của lão Goriot với
Rastignac: “Cuộc đời tôi là ở trong hai đứa
con gái. Nếu chúng vui chơi, nếu chúng sung sướng, nếu chúng ăn mặc tươm tất, nếu
chúng được đi trên thảm thì tôi mặc thứ vải nào chẳng được, chỗ tôi nằm thế nào
chẳng xong. Nếu chúng ấm thì tôi chẳng thấy rét, nếu chúng cười thì không bao
giờ tôi buồn. “Tôi chỉ phiền muộn những phiền muộn của chúng thôi”. Hơn thế
nữa, lão mang tình yêu con của mình ra so với tình yêu của Chúa đối với thế
gian: “ Tôi yêu các con tôi hơn cả Chúa
yêu thế gian này bởi vì rằng thế gian này không đẹp bằng Chúa còn những đứa con
gái tôi thì lại đẹp hơn tôi”. Chỉ bằng việc ghi lại những lời đối thoại ấy,
Balzac đã cho ta ấn tượng về tấm lòng của người cha. Ngay cả khi ông lão ấy nhận
thức rõ nhất về bản chất của những đứa con mình thông qua đoạn đối thoại với Rastignac
và Bianchon: “Các con gái ta không tới ư?
Ông già nức nở nhắc lại, ta sẽ chết mất. Chết vì tức giận. Lúc này đây ta đã thấy
tất cả cuộc đời ta, ta thật ngu ngốc. Các con ta không yêu ta, rõ rang là chúng
chưa bao giờ yêu ta…Chúng có bao giờ quan tâm đến nỗi cô đơn, phiền muộn, đau
khổ, những sự cần thiết của ta thì chúng cũng chẳng đoán biết được cái chết của
ta đâu, chẳng qua chúng không thấu hiểu tình thương của ta…Đối với chúng thì
cái thói quen rút gan rút ruột ta đã khiến cho chúng không nhìn thấy những giá
trị của việc ta đã làm cho chúng” thì sau đó ông cũng tự biện minh: “ Chúng vô tội mà! Lỗi ở tôi mọi đàng, tôi
đã làm cho chúng quen nết, chà đạp tôi ở dưới gót chân rồi”. Thông qua những
lời đối thoại đầy tình cảm khi ông Goriot nói về các con khiến ta cảm thấy vừa
đáng thương, vừa đáng trách bởi tình thương mù quáng ấy.
Đối thoại của Rastignac đã được tác giả khắc họa
tương đối nhiều trong đó chủ yếu tập trung vào đối thoại với những nhân vật lão
Goriot, Vautrin…Sau cuộc nói chuyện với Vautrin, Rastignac thốt lên: “Thế ra cái thành phố Pari của các vị là một
vũng bùn à?” , đối thoại của chàng sinh viên ấy cho thấy anh ta là một người
nhận thức rõ ràng về thực trạng đen tối của xã hội lúc bấy giờ. Balzac đã sử dụng
bút pháp tương phản giữa đối thoại của Rastignac và đối thoại của những người
còn lại trong quán trọ, trước cái chết của lão Goriot, một khách trọ tên
Charles đã nhìn nhận về cái chết ấy một cách giễu cợt, ngay lập tức, chàng sinh
viên ấy bày tỏ thái độ không bằng lòng:“Này
Charles, tôi nghĩ ông nên cười cợt về việc gì đó ít bi thảm hơn ấy” để thể
hiện hai cái nhìn khác nhau đồng thời khẳng định mặt tốt đẹp trong tính cách của
Rastignac.
Nhà văn sử dụng đối thoại diễn thuyết- triết lí rất
nhiều trong các đoạn hội thoại của Vautrin. Lời thoại dùng để dụ dỗ Rastignac của
Vautrin kéo dài đến mười ba trang. Trong thiên diễn văn hùng hồn ấy, Vautrin
đưa ra những phán xét rất sâu sắc về con người xã hội: “Bộ mặt thực của đời như thế đấy. Nó chẳng đẹp đẽ gì hơn cái xó bếp
đâu, nó cũng tanh tưởi như thế thôi, nếu muốn chấm mút thì phải bẩn tay, có điều
cậu phải biết chùi rửa cho sạch, đó là tất cả cái đạo lí của thời đại chúng
ta…Vì vậy con người lương thiện là kẻ thù chung của cả thiên hạ” cùng những
câu nói như“cậu còn quá trẻ để hiểu rõ
Pari. Sau này cậu sẽ hiểu được đây là nơi gặp gỡ của những con người đầy dục vọng”thể
hiện một con người lọc lõi, khôn ngoan, hiểu đời. Đây cũng là một góc nhìn về
xã hội Pháp thời bấy giờ mà ta có thể thấy được qua cách nhìn, bình xét của
Vautrin.
Như vậy, thông qua khắc họa ngôn ngữ đối thoại của
các nhân vật trong những hoàn cảnh cụ thể hay nói đúng hơn là những hòa cảnh chứa
mâu thuẫn góp phần làm nổi bật tính cách nhân vật.
b. Ngôn
ngữ độc thoại
Không chỉ khắc họa ngôn
ngữ đối thoại, ngôn ngữ độc thoại của nhân vật cũng được Balzac sử dụng để tạo
nên những nét vẽ hoàn chỉnh nhất cho nhân vật.Nếu như qua đối thoại ta mới chỉ
hình dung ra tính cách nhân vật ở bề ngoài khách quan thì đến độc thoại nội tâm
nhân vật dường như tự bộc lộ.
Lời độc thoại của lão
Goriot: “Các con tội nghiệp!” khi ngắm
thỏi bạc mình vừa xoắn từ những đồ đạc bằng bạc cùng với giọt nước mắt và tiếng
thở dài đã cho thấy trong tâm can của người cha lúc nào cũng nghĩ tới các con,
hết lòng vì con. Đến cả khi cái chết cận kề, tấm lòng ấy vẫn không thay đổi, thậm
chí còn mạnh mẽ, mãnh liệt hơn, ta nhìn thấy điều đó thông qua tiếng thì thầm yếu
ớt của một linh hồn sắp bay lên trong cơn mộng mị: “Ôi! Những thiên thần của tôi” khi nhầm tưởng hai cậu sinh viên là
những đứa con gái của mình.
Độc thoại nội tâm của
Rastignac cũng cho thấy ý nghĩ ban đầu của anh rất đẹp, anh mơ ước bay nhảy
trong xã hội thượng lưu nhưng khi biết được mẹ đã phải bán đi đồ trang sức, dì
anh cũng phải xa rời vài món cổ vật để có tiền nuôi dưỡng khát vọng của mình thì
anh day dứt lắm. Balzac ghi nhận những
suy nghĩ ấy với sự trân trọng. “Chàng cảm
thấy tâm can như bị một ngọn lửa thiêu đốt. Chàng muốn từ bỏ xã hội thượng lưu
mà chàng đang đeo đuổi, chàng không muốn nhận số tiền này nữa. Trái tim chàng
dâng trào một nỗi hối hận cao thượng mà ít thấy ở những kẻ khác trong xã hội
thượng lưu này”. Khi ấy tâm hồn chàng còn rất trong sáng và những suy nghĩ
của chàng được Balzac thể hiện bằng giọng văn thật lãng mạn. “Thời thanh xuân của mình vẫn còn xanh trong
như bầu trời không một gợn mây, mong muốn được trở nên vĩ đại và giàu có, thế
mà phải dối trá, phục tùng, luồn cúi, gắng gượng, nịnh bợ, che dấu ư?...Thật lầm
lạc! Không. Mình muốn làm công việc thanh cao, trong sạch ; mình muốn làm việc
cả ngày lẫn đêm, chỉ để tạo ra cơ đồ bằng chính nghề nghiệp của mình. Đó là
cách taọ lập cơ nghiệp chậm chạp nhất, nhưng mỗi ngày đầu mình sẽ được đặt trên
gối mà không mảy may một ý xấu xa nào. Có gì đẹp hơn là lặng ngắm cuộc đời mình
và thấy nó thanh khiết như một bông hoa bách hợp?” Có thể xem anh là loại
nhân vật khát vọng, đang mơ ước xây dựng con đường tiến thân
Tóm lại, việc đưa độc thoại nội tâm vào tác phẩm của
mình trong những hoàn cảnh phù hợp, Balzac đã góp phần hoàn thiện hơn tính cách
nhân vật.
ð Tiểu
kết: Nếu như đỉnh cao của chủ nghĩa lãng mạn V.Hugo sử
dụng thành công nghệ thuật xây dựng nhân vật lí tưởng trong hoàn cảnh lí tưởng
thì nhà văn hiện thực Balzac lại đăc trưng bởi nghệ thuật xây dựng nhân vật tái
xuất hiện và đặc biệt là nghệ thuật xây dựng nhân vật điển hình trong hoàn cảnh
điển hình ở những sáng tác tiểu thuyết của mình mà chúng ta có thể nhìn rõ qua
tác phẩm Lão Goriot.
Không gian nghệ thuật là cấu trúc bên ngoài có tác dụng
làm phông nền cho sự xuất hiện của các nhân vật.
Trong Lão
Goriot, nhà văn vẫn tiếp tục sử dung lối miêu tả chân thực các không gian như:
không gian quán trọ Vauquer, không gian quý tộc (phòng khách của bà tử tước
Beauséant, phòng khách của bà bá tước Restaud và phòng khách bà chủ ngân hàng
Nucingen). Số phận và cuộc đời của các nhân vật trong tác phẩm đều diễn ra ở
đây.
Trước hết
là không gian quán trọ Vauquer. Mở đầu Lão
Goriot, với bút pháp hiện thực, Balzac đã đặc tả quán trọ này hay đến nỗi
nó đã trở thành một trong những không gian điển hình của ông. Đó là “khu
nhà trọ bình dân ở phố Neuve – Sainte – Geneviève nằm lọt thỏm giữa khu la tinh
và khu ngoại ô Sainte – Marceau”, có tên đầy đủ là “Quán Vauquer và
nhà trọ bình dân cho nam giới, nữ giới và mọi người” nằm cạnh một thung
lũng khi “ngửa mặt nhìn lên chỉ thấy những mảng thạch cao lở toác ra
như sắp rơi xuống những suối đặc quánh bùn đen”- một nơi tạo cho người ta
cảm giác ghê sợ. Khung cảnh nơi này từ đường xá đến nhà cửa, mỗi thứ đều nhuốm
màu lạnh lùng, tối tăm, nghèo nàn và cũ kĩ với “những bức tường im ỉm và cũ
mốc như tường của nhà tù”. Quán trọ
sâu hun hút tựa cái hang bịt đáy, chỉ có một của vào và đấy cũng chính là cửa
ra.Nếu Balzac miêu tả nội ô Paris phồn hoa, náo nhiệt bao nhiêu thì khu phố nơi
nhà trọ này lại già cỗi, chết chóc, tẻ nhạt bấy nhiêu. Thành phần khách trọ nơi
này rất phức tạp, đủ mọi loại người, mọi lứa tuổi, mọi tầng lớp: sinh viên,
thương gia, quý tộc, công chức, cả mật thám, thậm chí còn có tù khổ sai vượt
ngục.
Không chỉ
miêu tả một cách chân thực không gian bên ngoài mà tác giả còn tỉ mỉ đi sâu vào
không gian bên trong, đó là một cấu trúc được thiết kế bằng con đường kinh
doanh của bà Vauquer, có ba tầng và chia làm tám phòng riêng biệt. Đồ đạc nơi
đây được nhà văn miêu tả “chậm rãi, nhẩn
nha đến sốt ruột, nhưng đó lại là dụng ý nghệ thuật trung thành thường gặp ở
Balzac để độc giả bước vào làm quen với thế giới sáng tạo của mình: “trước khi
con người xuất hiện, các đồ vật đã nói hết về họ””(5).Việc miêu tả những vật
dụng:“Một chiếc bàn tròn mặt làm bằng thứ đá hoa cương Sainte Anne, trên bàn
đặt một khay chén bằng sứ trắng có chỉ vàng đã bị mờ đi một nửa, thứ khay chén
ngày nay có thể bắt gặp ở bất cứ nơi nào”,“lò sưởi bằng đá, mặt bếp sạch
sẽ đã chứng thực nó chỉ được đốt lửa vào những dịp trọng đại, người ta trang
trí bếp lò bằng hai bình cắm đầy hoa giả cũ mèm đi kèm với một chiếc đồng hồ
quả lắc bằng đá hoa cương màu xanh nhạt còn kém thẩm mĩ hơn”, cùng với việc
ghi lại” một thứ mùi không có tên gọi trong ngôn ngữ và có lẽ nên gọi là mùi
nhà trọ”, một thứ mùi “có vẻ như mùi của chỗ không thoáng khí, mùi
mốc, mùi oi khét; nó tạo ra sự lạnh lẽo, ẩm ướt xông lên mũi, nó xâm nhập vào
quần áo; nó có mùi vị như tất cả các mùi vị hợp lại: mùi nhà tế bần” đã gợi
lên một không gian tù hãm, một kiểu hang ổ.
Tóm lại,
chính nhịp kể rất chậm, tỉ mỉ, cận cảnh rõ nét dần từ xa đến gần đã làm hiện
lên không gian quán trọ Vauquer với tất cả sự “cũ kĩ, nứt nẻ, mục nát,
yếu ớt, mòn vẹt, què cụt, tồi tàn, hoang phế, hấp hối”.
Không gian quý tộc trong tiểu thuyết này được miêu tả
không nhiều. Tuy nhiên không thể phủ nhận vai trò của không gian này. Tác giả
đã phác họa nên khung cảnh xa hoa trong phòng khách nhà phu nhân bá tước de
Restaud “ Phòng khách rộng lớn có lò sưởi”
và nhà phu nhân Beauseant trong buổi vũ hội “ánh đèn soi xung quanh dinh thự Beausenant, khung cửa sổ sáng rực, ánh
vàng son của tòa dinh thự”, không gian quý tộc là công cụ cho Balzac thể hiện
được tư tưởng của tác phẩm, đó cũng là bước tiến thân quan trọng trong con đường
đi vào thế giới thượng lưu của chàng thanh niên nghèo Rastignac.Không gian quý
tộc ở đây vừa rộng lại vừa hẹp, rộng theo đúng nghĩa đen của nó nhưng cái rộng
lại càng thêm gia tăng sự trống vắng, hẹp bởi trong không gian đó, con người co
cụm lại, tạo nên vỏ bọc vững chãi.
Trong toàn bộ không gian của tác phẩm, ta cảm giác
bao trùm một sự lạnh lẽo. Xây dựng không gian trên, Balzac đã cho người đọc một
cái nhìn toàn cảnh về không gian Paris
trong thời đại đó. Đây là không gian đặc trưng cho kiểu không gian trong nghệ
thuật tiểu thuyết của Balzac, đó là không gian về hình thức là rộng nhưng thực
chất lại hẹp vô cùng vì các không gian này thường có lối vào duy nhất mà không
có lối ra.
Thời gian nghệ thuật là
khoảng thời gian trong đó diễn ra sự việc từ đầu cho đến cuối: gặp lại nhau sau
thời gian xa cách. Khi vận dụng vào một tác phẩm văn học thì thời gian chỉ
quãng đời, một phần cuộc đời, sự kiện liên quan đến nhân vật.
Trong tác phẩm Lão
Goriot, tác giả sử dụng biện pháp thu
hẹp dần thời gian, mọi việc diễn ra trong thời gian cụ thể, có đan xen giữa
quá khứ, hiện tại và tương lai.
Trước hết là khoảng thời gian về năm, các sự kiện
trong truyện được tác giả cụ thể hóa, mỗi năm đều có những tác động đến cuộc đời
nhân vật. Thời gian xuất hiện đầu tiên là
năm 1777, năm đánh dấu sự trở về của đại thi hào Pháp Vônte. Tiếp đến là
năm 1813, lão Goriot nghỉ việc kinh doanh và chuyển đến quán trọ Voke. Năm 1819 được nhắc lại 3 lần trong tác phẩm để
nói lên sự bắt đầu một bi kịch theo đúng nghĩa của nó. Bi kịch của cuộc đời lão
Goriot. Trong khoảng thời gian đó, lão Goriot từ một tay tư sản giàu có, trả một nghìn hai phơ-răng cho tiền
phòng, mang theo một tủ quần áo đầy, những
quần áo đẹp của một thương nhân, lão Goriot đeo… viên kim cương lớn. Nhưng
sự giàu có ấy chẳng được bao lâu cuối năm
thứ hai, ông Goriot đã yêu cầu bà Vauquer cho chuyển xuống tầng hai và giảm tiền
trọ xuống chín phơ-răng. Không đốt lò sưởi. Cuối năm thứ ba, lão Goriot lên ở tầng
ba với tiền thuê trọ là bốn trăm phơ-răng một tháng . Khoảng thời gian đó
là sự xuống dốc nhanh chóng của một tư sản Pháp, nhưng nổi bật lên là tình
thương của người cha dành cho con, lão càng hà tiện bao nhiêu thì những đứa con
của lão lại càng có tiền để phung phí vào cuộc sống xa hoa bấy nhiêu. Trải dài
suốt các mốc thời gian lớn trong truyện, người đọc cảm nhận rõ sự hi sinh thầm
lặng nhưng vô cùng lớn lao của người cha đáng thương, cùng với đó là sự vô tâm
của những đứa con trước nỗi khổ của cha mình.
Tiếp theo những con số về năm là những khoảng thời
gian điểm xuyết. Đó là vào khoảng thời gian lão Goriot 69 tuổi, hơn 70, hay là
những thời gian về tháng “khoảng cuối
tháng mười, hồi cuối tháng mười một”. Balzac thu hẹp thời gian từ năm đến
tháng, và cụ thể đến từng ngày. Tập trung tự sự vào từng ngày, Balzac tạo nên một
kiểu thời gian đặc biệt, “thời gian một
ngày tiếp nối”. Tác giả chỉ sử dụng các trạng từ thời gian phiếm chỉ như “sáng hôm sau, hôm sau, ngày hôm sau”. Cách
miêu tả này khiến cho người đọc cảm thấy câu chuyện luôn diễn ra liên tục, không
hề đứt quãng. Mạch truyện được diễn tiến một cách nhịp nhàng. Ở trên, tác giả
nêu cụ thể thời gian bao nhiêu thì đến đây, thời gian lại càng được làm mờ hóa
bấy nhiêu. Dù miêu tả rất rõ “ ngày hôm
sau” nhưng không cụ thể đó là ngày nào, người đọc có thể dịch chuyển tùy ý
cái “ngày hôm sau” đó.
Việc làm mờ hóa thời gian trong những khoảng thời
gian cụ thể là một dụng ý của tác giả trong việc chuyển tải nội dung. Vì những
ngày hôm sau ấy có thể di chuyển nên người đọc càng cảm thấy xót xa hơn cho ông
lão Goriot. Sự hi sinh thầm lặng ấy cứ kéo dài mãi mà không có điểm dừng. Ngày
hôm sau liên tục tiếp nối nên những mâu thuẫn trong tiểu thuyết mãi không được
giải quyết.
Trong khi miêu tả thời gian một ngày tiếp nối, Balzac cũng chỉ tập trung miêu tả vào
một số ngày nhất định. Tác giả chỉ tập trung vào các sự kiện thắt nút và giải
quyết của cốt truyện. Điều này làm cho người đọc phải luôn tập trung theo dõi cốt
truyện để thấy được cách xử lí tình huống của tác giả.
Người đọc hẳn sẽ rất ấn tượng với ngày thứ mười ba
trong chuỗi ngày mà tác giả miêu tả bởi đây là ngày mà lão Goriot qua đời. Đây
là thời gian mà tác giả miêu tả với những mâu thuẫn dồn nén: trong lúc người
cha lâm chung chỉ có một mong ước là được gặp các con lần cuối thì hai cô con
gái bận đi vũ hội và không hề hay biết. Đây cũng là lúc người cha đáng thương
nhận ra được sự bội bạc của những đứa con. Thế nhưng cho đến lúc trút hơi thở
cuối cùng, ông vẫn tha thứ cho sự bất hiếu đó. Goirot mang theo cả một phản đề
về tình cha con sang thế giới bên kia.
Trong tác phẩm này, Balzac thiên về thời gian buổi
chiều và buổi tối. Đây là khoảng thời gian khiến con người ta tĩnh tâm và có được
những chiêm nghiệm về cuộc đời nhất. Xây dựng không gian vào chiều và đêm là chủ
yếu cũng khiến cho ta cảm nhận được nỗi buồn xuyên suốt toàn bộ tiểu thuyêt. Đó
là nỗi buồn của một Pari hoa lệ, nỗi buồn của những kiếp người không trọn vẹn.
ð Tiểu kết:
Như vậy, thông qua nghệ thuật miêu tả không gian và thời gian độc đáo, tác giả
đã cho người đọc những cái nhìn khái quát nhất về không gian Pari và những giai
đoạn quan trọng trong cuộc đời nhân vật.
Tiểu thuyết Lão Goriot được xem là đỉnh cao của chủ
nghĩa hiện thực. Tiểu thuyết này đi sâu vào khai thác các mối quan hệ gia đình
và tham vọng cuồng nhiệt của thanh niên tri thức. Tuy đề tài không mới nhưng
qua ngòi bút của Balzac đã thể hiện một cách độc đáo. Sự độc đáo thể hiện thông
qua việc xây dựng một cốt truyện đa tuyến, lối trần thuật đặc sắc, cách xây dựng
không gian, thời gian vừa cụ thể lại vừa mờ hóa, đặc biệt là xây dựng thành
công những “nhân vật điển hình trong hoàn
cảnh điền hình”, đây được xem là thủ pháp hồn cốt trong nghệ thuật của chủ
nghĩa hiện thực.
Dù ra đời cách đây hơn
một thế kỉ nhưng những giá trị phản ánh của Lão Goriot vẫn còn nguyên. Tác phẩm
đã dựng lại một không gian Paris thế kỉ XIX khi mà cách mạng tư sản Pháp thành
công và đồng tiên lên ngôi trong xã hội. Tác phẩm đã phản ánh đầy đủ những góc
tối, những mặt đằng sau Paris phồn hoa, nhộn nhịp. Bởi những đặc điểm nghệ thuật
độc đáo, tiểu thuyết của Balzac đươc đánh giá là “bộ sử thi mênh mông của xã hội Pháp”. Những đăc điểm về nội dung và
nghệ thuật trong tiểu thuyết này là đóng góp to lớn của Balzac vào nghệ thuật
tiểu thuyết của văn học nhân loại.
1. Honore
de Balzac Lão Goriot, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2001
2. Nghệ
thuật tự sự trong tác phẩm của Honore de Balzac, Lê Nguyên Cẩn, NXB Giáo dục Việt
Nam, 2011
3. Văn
học Phương Tây, nhiều tác giả, NXB giáo dục, 1998
4. Từ
điển thuật ngữ văn học, Lê Bá Hán – Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi, NXB Giáo dục,
2013
5. Tạp
chí văn học nước ngoài số 2, 1999
6. Lí
luận văn học tập 2, Trần Đình Sử (chủ biên), NXB Đại học Sư phạm, 2012
7. Giáo
trình văn học Phương Tây, Lê Huy Bắc – Lê Nguyên Cẩn – Nguyễn Linh Chi, NXB
Giáo dục Việt Nam, 2015
10. Balzac
và tác phẩm Eugénie Grandet
11. Đỗ
Thị Ngọc Nữ, Luận văn tốt nghiệp: Chủ nghĩa hiện thực trong Lão Goriot
https://nguvandhag.wordpress.com/2012/06/05/luan-van-tot-nghiepchu-nghia-hien-thuc-trong-tieu-thuyet-lao-goriot
13. Lão
Goriot và chủ nghĩa hiện thực phê phán
14. http://duyphu.freevnn.com/ngu-van/van-hoc/lao-goriot-va-chu-nghia-hien-thuc-phe-phan.html?i=2
15. http://luanvan.co/luan-van/mo-hinh-phan-anh-nghe-thuat-khai-quat-nhat-cua-hbalzac-va-cua-fkafka-38403
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét