ĐỀ TÀI: Tính toàn dân tộc trong sử thi Iliat của Homer

- Tài năng: Homer có vốn kiến thức văn học dân gian đáng kể, am hiểu về cuộc sống của con người nên vốn sống rất sâu rộng. Chính vì vậy ông được coi là một thiên tài thi ca lớn của nhân loại.

1.2. Thời đại lịch sử:

- Thời gian: IX – VIII BC

- Sự kiện lịch sử: Lúc bấy giờ vào khoảng năm 1183 – 1280 BC, diễn ra câu chuyện về cuộc chiến thành Troy.

1.3. Tác phẩm: Sử thi Iliad

1.3.1. Tóm tắt tác phẩm:

Iliad kể câu chuyện xảy ra đối với liên quân Hi Lạp trong năm thứ 10 của cuộc chiến tranh Hi Lạp – Troy. Đó là cơn giận của Achilles, do bị chủ tướng Agamemnon xúc phạm. Do lòng tham lam viên chủ tướng này đã giành lấy phần thưởng của Achilles là nàng Brizêix mà Achilles phải được hưởng do công lao của anh ta. Achilles tức giận vì sự tham lam vô sỉ đó, đã quyết định không tham gia vào chiến trận. Quân Troy thừa thế đã liên tiếp tấn công, gây cho quân Hi Lạp nhiều tổn thất, vì các chiến thuyền của họ đã bị người dẫn đầu quân Troy đốt cháy. Dũng tướng Hector, người chỉ huy quân đội Troy, trong một trận chiến đấu dũng cảm, đã giết chết Patrocle, bạn thân thiết của Achilles.Đau đớn vì mất bạn, Achilles quyết định trở lại chiến trường và chàng đã giết chết Hector. Bản trường ca kết thúc bằng cảnh tang lễ trọng thể của nhân dân thành Troy an táng người anh hùng Hector của thành bang mình.

1.3.2. Giá trị nội dung

Iliad là bản trường ca khắc họa bức tranh chiến trận thời kì chiến tranh bộ lạc và lí tưởng anh hùng của thời đại Homer. Tác phẩm đã khắc họa mẫu người anh hùng của thời đại, nhưng lại mang sắc thái riêng, không giống ai. Đồng thời Iliad là bài ca nhân đạo mang tinh thần nhân văn cao cả, thể hiện ước mơ khát vọng, tư tưởng của thời đại bấy giờ.

1.3.3. Giá trị nghệ thuật

Nghệ thuật sử thi được biểu hiện rõ nét qua cách kể chuyện (lối miêu tả tỉ mỉ, chi tiết, đôi khi không cần đến phối cảnh; lối nhắc lại, sử dụng định ngữ làm cho công chúng theo dõi được cốt truyện khi nghe), bút pháp so sánh thể hiện cách diễn đạt cụ thể của người cổ đại, nghệ thuật tương phản trong bút pháp miêu tả, ngòi bút vừa hùng tráng vừa trữ tình, vừa thực vừa hư, vừa khái quát vừa cụ thể.

Nghệ thuật xây dựng nhân vật, xây dựng tính cách con người manh nha trong sử thi Iliad.

2. Tính toàn dân tộc

2.1. Vấn đề thể loại

2.1.1. Khái niệm

Sử thi là những bài ca về lịch sử hoặc ngụy lịch sử, ca ngợi người anh hùng, nó gắn liền với sự kiện lịch sử đặc biệt của dân tộc trong một thời kì nhất định.

2.1.2. Đặc trưng

Sử thi viết về những sự kiện có tính toàn dân, xây dựng hình tượng tập thể anh hùng, sự kiện, nhân vật anh hùng chiêm nghiệm, khâm phục, giọng văn hùng tráng tha thiết trong sáng, được lưu truyền bằng miệng trong dân gian, sử dụng yếu tố hoang đường kì ảo.

2.2. Tính toàn dân tộc

2.2.1. Khái niệm

“Tính toàn dân tộc hay còn gọi là tính nhân dân, tính cộng đồng, tính quần chúng, là những tác phẩm có mối liên hệ sâu xa và lâu bền giữa những sáng tác văn học nghệ thuật ưu tú với tình cảm, tư tưởng, lợi ích, nhu cầu thẩm mĩ của nhân dân.”[1]

2.2.2. Nội dung phản ánh

“Phản ánh những hiện tượng sự kiện đặt ra những vấn đề mà nhân dân quan tâm, giúp họ xây dựng phẩm chất đạo đức và tinh thần công dân, có ý nghĩa đối với vận mệnh, cuộc sống đấu tranh của nhân dân.[2]

Văn học nghệ thuật phải chủ trương phục vụ cuộc đấu tranh chống bất công xã hội và xây dựng cuộc sống theo lợi ích của nhân dân. [3]

Như vậy, có thể thấy nội dung phản ánh của tính toàn dân thể hiện trước hết ở chỗ tác phẩm phản ánh những hiện tượng, những sự kiện, đặt ra những vấn đề của nhân dân, có ý nghĩa đối với vận mệnh và cuộc đấu tranh của nhân dân.

2.2.3. Phương diện biểu hiện

Biểu hiện chủ yếu qua nội dung, hình thức nghệ thuật cũng có ý nghĩa riêng, trong sáng, điêu luyện, phù hợp với thị hiếu thẩm mĩ của nhân dân được nhân dân ưa thích. Chính vì vậy, nhà văn phải luôn hướng ngòi bút của mình về phía đông đảo quần chúng và những tiến bộ xã hội.

2.3. Khái quát tính toàn dân tộc trong sử thi Iliad

Tính toàn dân tộc trong sử thi Iliad biểu hiện tập trung ở phương diện nội dung, phản ánh những sự kiện lịch sử hoặc ngụy lịch sử của dân tộc, được nhân dân quan tâm liên quan đến vận mệnh chung của một cộng đồng (bộ tộc, bộ lạc). Đồng thời thể hiện tư tưởng lợi ích của nhân dân thông qua đề tài chủ đề, xây dựng hình tượng người anh hùng. Bên cạnh đó tính toàn dân trong sử thi Iliad còn biểu hiện ở phương diện nghệ thuật: Giọng điệu, dung lượng, hình thức diễn xướng.

3. Biểu hiện tính toàn dân tộc trong sử thi Iliad

3.1. Đề tài phản ánh sự kiện lịch sử có thật (thời gian sử thi)

Iliadlà bản trường ca về cuộc chiến tranh diễn ra ở thành Troy (Iliông) giữa quân Hi Lạp và quân Troy.Đây là một sự kiện lịch sử có thật xảy ra vào thế kỉ XII tr. CN.Tác phẩm tái hiện những sự kiện xảy ra trong 50 ngày trong năm cuối cùng của cuộc chiến tranh thành Troy. Hiện tượng lịch sử này được phản ánh rõ nét qua bức tranh chiến trận thời kì chiến tranh bộ lạc và lí tưởng anh hùng của thời đại Homer. Như vậy, tác phẩm của Homer đã phản ánh thời gian lịch sử của một dân tộc, một bộ lạc, thời gian lịch sử của một dòng họ, một chế độ. Sở dĩ, nói rằng đây là sự kiện lịch sử có thật, bởi minh chứng vẫn còn được tồn tại cho đến ngày nay đó chính là đô thành Troy, mặc dù sự kiện lịch sử này được cường điệu hóa và tô điểm bởi thần thoại (sự xuất hiện của các vị thần linh).

3.2. Iliad phản ánh mọi mặt của đời sống cộng đồng

Dưới hình thức anh hùng ca, Homer đã tái hiện lại không khí của một sự kiện có thật trong lịch sử. Đó là cuộc chiến thành Troy xảy ra vào khoảng thế kỉ XIII hay thế kỉ XII tr.CN. Nội dung tác phẩm của Homer phản ánh mang tính chất hoàng tráng, đồ sộ, bao gồm nhiều mặt của cuộc sống cộng đồng, từ phong tục, lễ nghi đến không gian sinh hoạt và bước chuyển biến lịch sử của đất nước Hi Lạp cả trong chiến tranh và thời bình. Với cách miêu tả tỉ mỉ, chi tiết Homer

đã vẽ nên bức tranh sinh hoạt về bình diện sinh hoạt của xã hội, của con người, của thời đại hết sức sinh động và hấp dẫn.

3.2.1. Về phong tục, tập quán:

Không gian bao trùm Iliadlà không gian của chiến trận, nhưng trong khí thế chiến đấu sôi nổi luôn đan xen bức tranh về phong tục tập quán. Đó là cảnh hội họp của binh sĩ “Như ong vỡ tổ từ bỏ hốc đá vù vù thành dòng bất tận, đàn vẫy cánh phía kia (...) họ lũ lượt, hết đội này đến đội nọ, ròi thuyền, bỏ trại, chen vai thích cánh, hối hả,liên tục cất bước trên bãi biển vịnh sâu đến hội trường”. Hay cơn giận của Achilles cũng phản ánh rõ quy luật phân chia phần thưởng sau mỗi cuộc chiến đã trở lành quy ước cộng đồng thời bấy giờ.

3.2.2. Về lễ nghi, nghi thức:

Trong Iliad, không gian được miêu tả là thế giới song song giữa thần và người. Sự nhân cách hóa hình tượng các vị thần thể hiện tư duy mới mẻ của người Hy Lạp.

Người Hy Lạp luôn tin vào các vị thần được bước ra từ thế giới thần thoại, bởi vậy họ dành cho thần linh một sự kính trọng.Iliad đã đề cập đến những lễ nghi, nghi thức dâng lễ tế sinh của nhân dân Hi Lạp cổ đại thời bấy giờ. Sau khi đón nhận con gái được trao trả từ quân Achilles, lão ông Chryses lập tức cất lời cầu xin nữ thần Apolo và “vãi hạt đại mạch nguyên hạt xong xuôi, mọi người kéo đầu tế sinh về phế sau, mặt hướng lên trời, cắt cổ, thọc tiết, lột da. Tiếp theo mọi người lóc thịt khỏi đùi, cuốn lại lấy mỡ phủ kín, đắp thịt sống lên trên” (khúc I) hay như cảnh “Mọi người làm lễ tế sinh dâng thần linh bất tử cầu xin thoát chết, tránh mọi bất trắc, gian nguy ngoài chiến trường. Phần mình nguyên soái Agamemnon giết bò mật năm tuổi làm lễ tế sinh dâng công tử Kronos quyền uy mãnh liệt” (khúc I).Đó là lễ tế sinh được thực hiện trước khi ra trận.Trong tác phẩm của mình, Homer đề cập đến lễ tế sinh rất nhiều lần phản ánh một nghi thức mang tính chất trọng đại của con người Hi Lạp cổ đại. Trước mọi sự kiện, họ luôn dâng lễ vật cầu mong thần linh ban cho sức mạnh và sự chiến thắng.

3.2.3. Không gian sinh hoạt trong sử thi Iliad

3.2.3.1. Không gian trong chiến tranh:

Sử thi Iliad đã mô tả những khoảnh khắc trong chiến tranh với quy mô rộng lớn mang tầm vóc lớn lao. Trận chiến được miêu tả thật kì vĩ, hoành tráng với bút pháp phóng đại, cường điệu đặc trưng của sử thi: “Con sông giận dữ dâng nước ào lên, dồn sóng, chuyển động cả dòng, gầm thét như một con bò mộng, cuốn đi và ném lên bờ vô số xác chết do Achilles giết và vứt đầy lòng nó.”. Bức tranh chiến trận luôn được miêu tả sinh động, rõ nét:

“Quân Troian ào ào tiến tới tấn công; Hektor dẫn đầu. Số lượng đông đảo vừa sấn tới họ vừa gào thét như sóng biển cao ngất gầm thét ập vào cửa sông, nước tràn trề do mưa Chúa tể tuôn đổ, mũi đất nhô lồi hai bên rền vang sua đuổi, lúc nước mặn xồng xộc nhào tới.”(khúc XVII)

3.2.3.2. Không gian sinh hoạt thời bình:

Tác giả thật tài tình khi lồng vào cảnh máu lửa trên chiến trận là cảnh sinh hoạt bình dị dời thường. Điều đó đã thể hiện sự tinh tế trong việc quan sát và cảm nhận từng chi tiết của cuộc sống, từng sự biến đổi, vận động không ngừng của cảnh vật, con người. Sau mỗi cuộc đua, “Binh sĩ rời hội trường, tản mát thành nhóm kéo về dãy thuyền lướt sóng. Họ nghĩ tới thưởng thức bữa ăn buổi chiều và giấc ngủ êm đềm” (khúc XXIV).

Đặc biệt, bức tranh sinh hoạt của dân chúng đã được thể hiện rõ qua chiếc khiên thần của Achilles: “Hephaixtos rèn một tấm khiên lớn, chắc chắn, chạm trổ khắp nơi, chung quanh rèn ba đường vành sáng chói và treo vào đấy một dây leo bằng bạc, khiên dày năm lớp, và trên mặt khiên Hephaixtos trang trí những hình chạm khắc rất tài tình khéo léo”.

Trên bề mặt khiên nổi lên bức tranh toàn cảnh về cuộc sống của con người Hi Lạp thời bấy giờ. Đầu tiên là hiểu biết của con người cổ đại về vũ trụ, về thiên văn học: “thần linh trình bày trái đất, bầu trời, biển cả, mặt trời bất quyện, mặt trăng tròn trịa, nhiều chòm sao lấp lánh tô điểm thiên cung, chòm sao Mão, chòm sao Tất, chòm sao Lạp Hộ, Đại Hùng, còn gọi là Xa Tòa, chòm sao duy nhất không một lần tắm dưới Đại Dương...”

Trên mặt khiên còn có hình ảnh “hai thành phố ngoạn mục, đông đúc thần nhân”. Cảnh sinh hoạt đông đúc, yên vui hiện lên thông qua việc miêu tả về đám cưới, đám tiệc: “tiếng hát ngợi ca hôn nhân rền vang. Thanh niên khiêu vũ lượn vòng xoay tròn; ở giữa tiếng sáo, tiếng đàn dìu dặt dâng cao...”. Trong sự bình yên có pha lẫn hương vị cuộc sống ồn ào, tấp nập “Đàn ông tụ tập ngoài chợ. Lời qua tiếng lại, hai đàn ông cãi nhau vì tiền chuộc nợ máu trả vụ sát nhân... Dân chúng đứng xem la hét, phe lớn tiếng ủng hộ bên này, phe to lời bênh vực bên kia, lệnh sứ phải tìm đủ cách giữ họ trong vòng trật tự”. trên chiếc khiên còn thể hiện bức tranh sản xuất của người dân: “cánh đồng hưu canh rộng lớn, đất tới xốp, phì nhiêu, có thể trồng trọt, cày cấy ba vụ”. Lúc trở về với cuộc sống hòa bình, người chiến binh trở thành những nông phu “quay cày, đẩy ngựa đi tới, trở về hết phía này đến phía kia”. Đất đai canh tác của quân vương cũng được miêu tả: “cây lúa ngả xuống đất, hết nắm này đến nắm kia, theo đường cắt trên ruộng trong khi thợ bó dùng dây bó thành bó....”.

Không gian sinh hoạt của người dân còn được thể hiện qua những vườn nho trĩu nặng, đàn bò thẳng tắp. Trang phục, lối sống của con người cũng được tái hiện sinh động: “Thiếu nữ mặc áo dài vải mịn, thanh niên mặc tu-nich dệt kĩ, vải óng ánh màu dầu lờn lợt. Các cô đội vòng hoa tươi thắm, các cậu đeo đoản kiếm bằng vàng, dây đeo bằng bạc..”. Như vậy, hình ảnh chiếc khiên thần đã tái hiện sinh động toàn cảnh bức tranh sinh hoạt đời thường của nhân dân Hi Lạp cổ đại. Trong chuỗi phim khoa học “Văn minh Hi Lạp”, phần về “Bình minh của văn minh Hi Lạp” (The Rise of Greek Cilivization) có khẳng định như sau: “Hầu hết những hiểu biết của chúng ta về 400 năm, giữa năm 1200 đến năm 800 trước công nguyên đều từ sử thi Odyssey và một kiệt tác khác, sử thi Iliad”.

Như vậy, nội dung mà Iliad mang đậm tính toàn dân, thể hiện ở việc phản ánh sự kiện mang tầm vóc kì vĩ, hoành tráng. Và để kể về một hoặc nhiều biến cố lớn diễn ra trong đời sống cộng đồng của dân cư cổ đại, sử thi Iliad còn xây dựng những hình tượng nghệ thuật hoành tráng, hào hùng mà tiêu biểu là hình tượng các nhân vật anh hùng. Họ là một nhân tố quan trọng làm nên tính cộng đồng của sử thi Iliad, bởi không thể nói đến một cộng đồng mà không nói đến cá nhân đại diện, biểu hiện cho tài năng và sức mạnh của của cộng đồng, của tập thể đó.

3.3. Hình tượng người anh hùng – biểu tượng mang tính toàn dân

Sức mạnh của người anh hùng được thể hiện và làm nổi bật thông qua các cuộc chiến. Chiến tranh trở thành tiêu chí, trở thành điều kiện cần và đủ để đánh giá phẩm chất, năng lực của bất cứ vị anh hùng nào trong thời cổ đại. Người anh hùng được xã hội thừa nhận phải là người có sức mạnh, có tài năng, mang trong mình sự dũng cảm- một phẩm chất tất yếu,đi liền với những chiến công hiển hách và là tấm gương đại diện cho sức mạnh, tư tưởng của thời đại.

3.3.1. Người anh hùng – mẫu hình chung đại diện sức mạnh thể chất, tinh thần và tư tưởng của toàn dân tộc

Trong Iliad, Homer đã xây dựng hàng loạt nhân vật anh hùng biểu tượng cho sức mạnh, khí thế của cả cộng đồng để làm nên “chủ nghĩa anh hùng tập thể”, trong đó nổi bật là hình tượng Achilles và Hector. Có thể khẳng định rằng Achilles là gương mặt đại diện mang trong mình tổng thể sức mạnh toàn dân, sức mạnh thời đại.

3.3.1.1. Nhân vật Achilles

Achilles được sinh ra bởi nữ thần biển The... chân bạc với vị vua Hi Lạp Peleus. Với xuất thân là một á thần, Achilles có sức mạnh phi thường.“Dũng sĩ không hề chán ngấy cảnh chiến tranh” được biết đến với đôi chân chạy nhanh như gió và không biết mệt mỏi.Bởi thế khi chàng không tham gia trận chiến, quân Hi Lạp liên tiếp bị thua và phải rút lui đến tận bờ biển.Và sự thất bại của quân Hi Lạp giống như một kết quả tất yếu khi thiếu đi một chiến binh tài ba, xuất sắc. Vị chủ tướng Agamemnon quả là sai lầm khi đặt lòng tham của mình không đúng chỗ, xúc phạm tới danh dự của Achilles- một chiến binh luôn ý thức bổn phận, nhưng cũng sẵn sàng làm tất cả để bảo vệ lòng tự tôn của mình. Hành động không tham gia chiến trận của Achilles là để chứng minh sự tham lam sai lầm của vị chủ tướng, làm y nhận ra mình “điên rồ, mù quáng vì không tôn trọng chiến binh tài ba tột bậc Achaian”. Nhưng xét ở góc độ văn hóa, cơn giận của Achilles thể hiện thái độ phản đối việc làm vi phạm quy ước cộng đồng của vị chủ tướng. Trong xã hội công xã nguyên thủy, sau mỗi trận chiến, của cải được chia cho tất cả mọi người.Vì vậy sự tước đoạt của Agamemnon đối với phần thưởng Achilles đã nhận được là hành vi vi phạm lợi ích tập thể. Và hành vi đó sẽ phải trả giá.

Sức mạnh và tài năng mang tính chất cộng đồng của Achilles được bộc lộ rõ nét hơn khi chàng tham gia cuộc chiến. Người anh hùng vẫn không thể vượt thoát khỏi bối cảnh, không gian chiến trận bởi chỉ khi chiến đấu, họ mới thể hiện được bản lĩnh của chính mình. Chỉ với một tiếng thét, chàng đã “gây ra trong lòng hàng ngũ quân Troian một sự nháo nhác khôn tả.Tiếng thét nghe tưởng chừng như tiếng kèn đồng vang chói cất lên trong những ngày địch quân, kẻ hủy hoại đời sống con người, bao vây một đô thị. Tiếng của Achilles cất lên cũng chói vang như vậy, làm quân Troy vừa mới nghe thấy tiếng thét đồng của Achilles là lòng dạ rối bời, (...). Ba lần trên bờ hào, chàng Achilles thần thánh đã gieo xuống một tiếng thét lớn, ba lần chàng làm đảo lộn hàng ngũ quân Troian và các bạn đồng minh danh tiếng”. Chàng trở lại chiến trận không chỉ là nỗi khiếp sợ của quân Troy mà còn gợi lên ở những con người Hi Lạp niềm tự hào và niềm tin mãnh liệt: “Khi thần linh chưa xuống với người trần thì quân Achaian rất đỗi tự hào vì Achilles, người lâu nay không tham dự chiến trận đau thương, bây giờ đã trở lại”.

Hành động tham chiến của Achilles xuất phát từ cái chết của người bạn chí thiết là Patrocle.Tuy nhiên hành động báo thù tưởng chừng như mang tính chất cá nhân ấy lại chứa đựng tư tưởng cộng đồng.Quyết định đến với cuộc chiến, Achilles trở thành đại diện cho tinh thần tập thể, và là sức mạnh gắn bó các thành viên trong chế độ công xã thị tộc.Lúc này đây, lí tưởng bảo vệ danh dự, lập chiến công lại bừng cháy trong huyết quản chàng. Dẫu biết rằng số phận ngắn ngủi của chàng có thể kết thúc sau khi giết Hector, nhưng chàng vẫn kiên quyết: “Con đây nếu số con là phải chết, con cũng xin chịu chết. nhưng hiện giờ con chỉ mong sao được lừng lẫy danh thơm và làm cho một người đàn bà Troian nào đấy nếp áo dài thướt tha than khóc không ngừng và đưa tay chùi nước mắt trên đôi má hồng hiền dịu, con phải làm cho người thấy rằng đã từ lâu con đây, con không tham chiến”. Như vậy, rõ ràng, Achilles là hiện thân tiêu biểu cho tinh thần cộng đồng của toàn dân tộc như lời nhận xét của nhà lí luận Bielinski dành cho chàng “Achilles là tổng thể những sức mạnh ưu tú của nhân dân”.^{^[4]}

3.3.1.2. Nhân vật Hector

Bên cạnh hình tượng người anh hùng Achilles, Iliad cũng xây dựng Hector như một biểu tượng mang tinh thần cộng đồng. Điều này cho thấy tác giả Homer đã đứng trên lập trường miêu tả khách quan của sử thi. Để thể hiện được chủ nghĩa anh hùng tập thể thì tác giả sử thi phỉ miêu tả anh hùng của hai chiến tuyến như nhau, bởi vì các anh hùng là các nhân vật nổi bật, luôn giữ vững lí tưởng tập thể, phấn đấu, hi sinh vì lợi ích cộng đồng.

Nếu mục đích chiến đấu của người Achaian là giành lại nàng Helen, bảo vệ danh dự thì ngược lại, người dân thành Troian lại chiến đấu để bảo vệ quê hương xứ sở, thành bang của mình trước sự xâm lăng. Và Hector là hiện thân sáng ngời cho lí tưởng ấy: “Toàn thể anh em hãy xông lên mà chiến đấu, tiến sát vào chiến thuyền, nếu một ai trong các bạn từ sa trường bị thương hoặc ở gần bị đánh gãy ngã và rồi sẽ chết và đi tới hạn kì của số phận mình thì người đó cứ yên tâm mà chết! Đối với người chết để bảo vệ quê hương thì chẳng có gì mà xấu hổ cả”. Như vậy, tâm thế đón nhận cái chết để bảo vệ danh dự, quê hương là nét ngời sáng trong hình tượng Hector. Với lí tưởng cao cả đó, chàng là minh chứng cho triết lí sống niềm vinh hạnh mà con người ta đạt được lớn đến nỗi cả sự đau đớn tột cùng và thậm chí là mạng sống đều không phải là cái giá quá cao phải trả để chiến thắng.

Và dù cho tới lúc chàng sợ hãi, muốn trốn chạy khỏi cuộc chiến với Achilles, thì lí tưởng cao đẹp vì tập thể lại khiến chàng gạt bỏ ý nghĩ. Rõ ràng, Hector luôn ý thức về trách nhiệm của bản thân đối với gia đình, quê hương xứ sở. Dù cho người vợ hết lời khuyên ngăn, nhưng Hector vẫn giữ vững lí tưởng chiến đấu anh hùng của mình: “...vì ta đã quen bao giờ cũng chiến đấu anh dũng ở hàng đầu quân Troian để gìn giữ danh tiếng lẫy lừng của phụ thân ta và của ta. Chính ta đây trong thâm tâm ta cũng biết một ngày kia, Illion thần thánh, Priam và thần dân của Priam phóng lao điêu luyện thế nào cũng sẽ bị tiêu diệt”. Chàng lo lắng trước hết cho những con dân trong thành, sau đó tới nỗi lo giành cho gia đình, người thân: “Nhưng điều ta lo ngại nhất sau này không chỉ là nỗi khổ của người Troian, của ngay cả Hequyp, vua Priam và đàn em trai của ta, rồi đây sẽ anh dũng ngã xuống la liệt dưới mũi giáo của quân thù. Ta chỉ lo lắng nhất đến nỗi đau khổ của nàng khi nước mắt dầm dề..”. Theo quan điểm của chúng tôi, thông qua nhân vật Hector, Homer đã thể hiện một quan niệm mới của bản thân về sự gắn bó giữa lợi ích cá nhân và lợi ích cộng đồng gần giống với quan niệm “Nước mất” thì “nhà tan” hiện nay. Và khi suy ngẫm về vấn đề này, chúng tôi lại cảm thấy sự đồng điệu giữa hai nghệ sĩ cách xa nhau hàng nghìn năm thời gian và hàng vạn dặm về khoảng cách địa lí. Nỗi lo- hay nói cách khác là sự gắn bó lợi ích cá nhân và lợi ích cộng đồng được thể hiện qua lời nói của Hector gần giống với những lời khích lệ, động viên mà Hưng Đạo Đại vương Trần Quốc Tuấn giành cho tì tướng dưới quyền: “Lúc bấy giờ chúa tôi nhà ta đều bị bắt, đau xót biết chừng nào! Chẳng những thái ấp của ta không còn mà bổng lộc các ngươi cũng mất; chẳng những gia quyến của ta bị tan mà vợ con các ngươi cũng khốn; chẳng những xã tắc tổ tông ta bị giày xéo mà phần mộ cha mẹ các ngươi cũng bị quật lên; chẳng những thân ta kiếp này chịu nhục đến trăm năm sau tiếng nhơ khôn rửa, tên xấu còn lưu, mà gia thanh các ngươi cũng không khỏi mang danh là tướng bại trận. Lúc bấy giờ, dẫu các ngươi muốn vui vẻ phỏng có được chăng?” (tríchHịch tướng sĩ)^{^[5]}

3.3.2. Người anh hùng – những nét riêng làm nổi bật tính toàn dân

Người anh hùng trong sử thi của Homer không chỉ nổi bật ở những điểm chung mà còn thu hút ở những nét riêng. Nhưng chính cái riêng tư, đời thường được nói đến ấy cũng chỉ đề nhấn mạnh thêm tính toàn dân tộc.

Tác giả Trần Duy Châu trong cuốn “Lịch sử văn học phương Tây” cho rẳng: “Giữa cá nhân và xã hội không hề có mâu thuẫn đối kháng đã khiến cho các nhân vật của Homer vừa giữ được sự nguyên vẹn của hình dáng tập thể, mang một phẩm chất nào đó của tinh thần tập thể, đồng thời nhân vật lại có một diện mạo cá nhân rõ rệt”^{^[6]}. Rõ ràng, ngoài những phẩm chất mang tính cộng đồng, Homer đã phá bỏ khuôn mẫu tạo cho nhân vật của mình những chiếc áo tính cách riêng bằng những tính từ miêu tả tính cách của con người. Đó là Achilles thần thánh, Odyssey trí xảo, Hector trung thực,...

Trong luận văn cử nhân với đề tài “Sự thể hiện lý tưởng anh hùng và chủ nghĩa nhân đạo trong hai bản hùng ca Homer”^{^[7]}, Nguyễn Thị Thu Trang nêu lên ba tích chất của sử thi là: tính tự sự, tính cộng đồng, tính kì vĩ. Trong đó, tác giả đã nêu ra quan điểm về tính cộng đồng như sau: “Sử thi chưa miêu tả rõ nét tính chất các nhân vật vì nó được đánh giá trên lập trường của cộng đồng.....”. Chúng tôi cho rằng quan điểm trên hoàn toàn đúng khi ta nói về hình tượng các nhân vật trong kho tàng sử thi phong phú, đa dạng của nhân loại nhưng khi đến với Illiad, chúng ta dễ dàng nhận ra Homer đã bước đầu cấp cho những anh hùng đại diện cho toàn dân tộc các nét tính cách riêng. Và chính sự phá bỏ lối viết thông thường, ngoài sử dụng những hình dung từ, định ngữ, tác giả còn sử dụng những tính từ chỉ tính các khi miêu tả nhân vật đã làm cho những anh hùng trong sử thi Homer mang đậm tính toàn dân, tính cộng đồng hơn. Cùng là những người anh hùng lớn nhưng anh hùng trong sử thi Ấn Độ lại không mang tính cá thể như các anh hùng của Homer.

Một điều cần lưu ý thêm khi bàn về nhân vật anh hùng, đó là sự xuất hiện của tâm lí nhân vật. Tuy nhiên, thủ pháp miêu tả này mới chỉ bắt đầu manh nha trong sử thi của Homer. Cơn giận của Achilles diễn ra như sau: “Lời vừa dứt, lòng đau khôn xiết, công tử Peleus nổi giận đùng đùng. Dưới lồng ngực bùm xùm tim đập thình thịch vì suy nghĩ có nên rút kiếm sắc bên đùi nhảy xổ qua đám đông nhốn nháo đang nhỏm dậy đâm chết Agamemnon hay đè nén cơn giận, kìm hãm xúc động. Lòng dạ, đầu óc còn đang đắn đo, tướng quân vừa rút kiếm nửa chừng. Athena từ trên trời đi xuống,(...)”. Và sau khi lắng nghe lời của thần linh, Achilles đã quyết định dừng hành động của mình lại. Điều này cho thấy Homer đã sử dụng thần linh để giải thích cho sự chuyển biến trong nội tâm nhân vật, đúng như tác giả Haphen Sagnae trong “Peuples et civilisations” từng khẳng định: “...thần thánh (trong tác phẩm của Homer) chỉ là phụ và chỉ có tác dụng làm nổi bật tâm lí của nhân vật”.

Sức mạnh thể chất của vị anh hùng kiệt xuất của dân tộc Hi Lạp là Achilles hoàn toàn làm người đọc liên tưởng đến anh hùng Rama trong “Ramayana” của Ấn Độ. Cả hai đều mang trong mình sức mạnh và ý chí tự thân. Tuy nhiên, người anh hùng Ấn Độ thể hiện mình hoàn toàn qua hành động, ngôn ngữ, còn tâm lí người anh hùng Hi Lạp lại hiện lên dưới hình hài của thần linh. Mặt khác, trong sử thi Ấn Độ, mâu thuẫn xung đột giữa các anh hùng có sự phân biệt “thiện – ác” gắn với quan niệm về đạo đức, sử thi Hi Lạp không phân biệt chính – tà, mâu thuẫn hai phe là mâu thuẫn về vật chất.

Như vậy, anh hùng trong sử thi của Homer vừa là đại diện cho cả cộng đồng, vừa mang nét riêng, nhưng chính những nét riêng ấy lại càng làm nổi bật lên tính cộng đồng, tính toàn dân mà thiên sử thi phản ánh. Người anh hùng còn là hiện thân của vẻ đẹp lí tưởng mà người dân Hy Lạp mong muốn đạt tới và phản ánh tâm thức về giá trị con người.

3.4. Dung lượng đồ sộ - biểu hiện cho sự tầm vóc của cả thời đại.

Iliad là thiên sử thi gồm 24 khúc ca với độ dài 15693 câu thơ – đây là một con số tương đối khổng lồ đối với một tác phẩm văn học, trong khi đó sử thi Đăm Săn của người Ê – đê chỉ dài 7 khúc, dung lượng ngắn hơn hẳn so với bộ sử thi của người Hi Lạp. Tuy nhiên, để làm toát lên được tính toàn dân tộc, chỉ dung lượng lớn thôi chưa đủ, mà nội dung của 24 khúc đó phải miêu tả được thế giới toàn bộ các nhân vật, với những số phận, tâm tư, tính cách khác nhau, tái hiện sắc nét bức tranh toàn cảnh đời sống cộng đồng của thời đại lúc bấy giờ.

3.5. Ngôn ngữ trong Iliad – yếu tố nghệ thuật làm toát lên đặc điểm thời đại Homer

3.5.1. Ngôn ngữ Hi Lạp

Trên sơ sở khoa học chính xác, ngôn ngữ của người Hi Lạp cổ đại phát hiện được qua tài liệu khảo cổ học và ngôn ngữcủa nhân vật Homer trong trường ca Iliad chính là một. Theo các học giả, ngôn ngữ Hi Lạp cổ đại này trong sáng ngọt ngào, một loại ngôn ngữ thích hợp với thi ca, văn học và đáp ứng một cách tuyệt vời giọng văn hùng biện, hoàng tráng của sử thi. Như vậy, nếu xét dựa trên nguyên bản, đây là bộ sử thi được viết bằng tiềng Hi Lạp cổ đại, là đại diện cho tiếng nói của dân tộc của thời đại Homer.

1.5.1. Giọng điệu – tiêu chí biểu hiện thái độ của tác giả cũng như cộng đồng thời đại Homer

“Giọng điệu là thái độ, lập trường tư tưởng tình cảm của tác giả đối với hiện tượng được miêu tả trong lời văn, thể hiện qua cách gọi tên, xưng hô, dùng từ, sắc điệu tình cảm,…”[8]

Nổi bật trên toàn bộ những trang sử thi là một giọng điệu hào hùng, ngợi ca khí thế của một không gian chiến trận đầy khói lửa, khí thế lập công tập thể trong cuộc chiến tranh giữa “bộ tộc chúng ta” chồng lại “bộ tộc chúng nó”.Từ đó, Iliad trở thành một bài ca chiến trận, với thái độ ngợi ca phẩm chất tập thể vô song của các chiến binh thời cổ đại. Bên cạnh đó còn là một giọng điệu thương xót, cảm thông đối với những mất mát, đau thương mà con người phải trải qua của tác giả hay cũng chính là lời nói tự trong tâm tư của nhân dân các bộ tộc bộ lạc. Nó trở thành tiếng nói, thái độ, tâm tư của cả quần chúng, không chỉ là về ước mơ về người anh hùng lí tưởng như Achilles “như một đám cháy thần kì lồng lộn qua những thung lũng sâu của một ngọn núi khô…”, mà còn đau đớn trước cảnh chết chóc của con người do chiến tranh gây ra mà thủ phạm chính là thần linh, là do số phận định đoạt. Phải chăng điều này cũng nói lên được tư duy của thời đại bấy giờ còn nguyên sơ, họ chưa xác định được bản chất nguyên nhân trực tiếp và nguyên nhân sâu sa dẫn đến chiến tranh, gây ra nỗi đau cho con người?

1.6. Hình thức diễn xướng – biểu hiện cho tinh thần tập thể, cộng đồng.

1.6.1. Hình thức diễn xướng

Sử thi là một trong những thể loại của văn học dân gian.Chính vì vậy người đọc không thể tiếp nhận sử thi bằng cách đọc mà nhất định phải là nghe kể, nghe hát thì mới có thể thưởng thức trọn vẹn được giá trị của thể loại này.Đối với Iliad cũng vậy, với sự diễn xướng của một nhân vật quan trọng có vị trí như tộc trưởng, trưởng làng.Nhờ đó mà không gian tiếp nhận sử thi là không gian của cộng đồng.

1.6.2. Hình thức thưởng thức

Đối với sử thi Iliad nói riêng và sử thi của nhân loại nói chung mọi người biết đến một thiên sử thi (đúng cách), bằng cách nghe những trưởng làng, tộc trưởng kể, hát. Điều này, có sự khác biệt rất lớn, không chỉ tạo ra không gian thưởng thức cộng đồng mà còn giúp chúng ta cảm nhận được những vẻ đẹp mà sử thi đem lại, trong khi hình thức đọc kém tác dụng hơn hẳn.

4. Tổng kết

Với 24 khúc ca, Homer đã khắc họa rõ nét tính toàn dân tộc – một trong những đặc trưng cơ bản nhất của thể loại sử thi, với bút pháp nghệ thuật sử thi độc đáo. Sử thi Iliad khép lại nhưng màu sắc của thời đại Homer vẫn sáng rực cho đến mãi về sau. Từ đó ta thấy được tài năng vượt thời đại của ông và đặt ra một vấn đề, phải chăng bên cạnh việc tôn trọng quan điểm của cộng đồng, tác giả còn có sự vượt tầm tư tưởng toàn dân thể hiện quan điểm cá nhân, trong lúc tất cả thần dân lấy chiến tranh để làm thước đo giá trị người anh hùng thì Homer lại không cổ súy cho chiến tranh?

TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1]Nhiều tác giả, Văn học phương Tây, NXB Giáo dục, 2001

[2] Lê Huy Bắc, Nguyễn Linh Chi,Lê Nguyên Cẩn, Giáo trình văn học phương Tây, NXB Giáo dục Việt Nam, 2015.

[3] Trần Đình Sử, Lê Bá Hán, Nguyễ+n Khắc Phi (đồng chủ biên), Từ điển thuật ngữ văn học, NXB Giáo dục, 2007.

[4] Nhiều tác giả, Lịch sử văn học phương Tây, NXB giáo dục, 1979.

[5] Nhiều tác giả, Ngữ văn 8, tập 2, NXB giáo dục, 2014

[6] Nguyễn Văn Khỏa, Anh hùng ca Homer, NXB Đại học và trung cấp chuyên nghiệp Hà Nội, 1978.

[7] http://downloadsach.com/sach-kinh-dien/iliad.html (tác phẩm sử thi Iliad tóm tắt và chi tiết)

[1] Dẫn theo Từ điển thuật ngữ văn học

[2] Dẫn theo các nhà lí luận Khai sáng thể kỉ XVIII

[3] Dẫn theo các nhà dân chủ cách mạng Nga thế kỉ XIX

[4] Dẫn theo Nguyễn Văn Khỏa, Anh hùng ca Homer

[5] SGK lớp 8, tập 2, Nhà xuất bản giáo dục, 2014, trang 56

[6]Lịch sử văn học phương Tây, Nhiều tác giả, Nhà xuất bản Giáo dục, 1979, trang 39

[7] Nguồn https://nguvandhag.wordpress.com/2012/05/23/su-the-hien-ly-tuong-anh-hung-va-chu-nghia-nhan-dao-trong-hai-ban-hung-ca-homer/

[8] Dẫn theo Từ điển thuật ngữ văn học, trang 134

Minh Thúy Sinh

Thứ Hai, 13 tháng 11, 2017

ĐỀ TÀI: Tính toàn dân tộc trong sử thi Iliat của Homer

ĐỀ TÀI: Tính toàn dân tộc trong sử thi Iliat của Homer

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét