HỌC
PHẦN: CÁC THỂ LOẠI VÀ TÁC GIẢTIÊU BIỂU
VĂN
HỌC TÂY ÂU- MỸ
GV: NGUYỄN LINH CHI
ĐỀ TÀI: ĐẶC TRƯNG SỬ THI TRONG
"ODYSSEY"
Contents
A. Sử thi là gì? Đặc trưng của sử thi.
1. Khái niệm và phân
loại.
·
Khái niệm
Sử thi là khái niệm được tiếp nhận
từ các nền học thuật chịu ảnh hưởng quan niệm văn và mỹ học thuộc
truyền thống châu Âu . Đây là những bài ca ca ngợi các anh hùng, bài
ca lịch sử gắn liền với sự kiện lịch sử
dân tộc trong một thời kì nhất định. Đồng thời, thể loại này cũng là sản phẩm
tinh thần của thời kì bước ngoặt dân nhân loại chia tay với quá khứ đau thương
để bước vào thời đại văn minh.
·
Phân loại
Có
3 cách phân loại sử thi:
-
Cách 1: Phân loại dựa vào tiêu chí "nội dung" gồm:
Sử thi thần thoại và Sử thi anh hùng.
-
Cách 2: Phân loại dựa vào tiêu chí "thời đại ra
đời" gồm: Sử thi cổ sơ và Sử thi cổ điển.
-
Cách 3: Phân loại dựa vào tiêu chí "đặc điểm kết nối
tác phẩm" gồm: Sử thi liên hoàn và Sử thi đơn lẻ.
2. Đặc trưng của sử thi.
a) Hệ đề tài
Đề tài của sử thi là các quan hệ thị tộc, các cuộc chiến
tranh bộ lạc. Sử thi tái hiện các biến cố lịch sử mang tính đột biến trọng đại
liên quan đến sự tồn vong của các bộ lạc, các tộc người, các cộng đồng dân cư
thời cổ đại. Đây là những tác phẩm lịch sử, trở thành tác phẩm tự sự bằng thơ
kể lại quá trình hình thành đất nước, dân tộc, cộng dồng. Tranh chiếm người đẹp
– cuộc chiến tranh giành phụ nữ cũng là đề tài của sử thi.
b) Chức năng sử thi
Khi
phản ánh các biến cố trọng đại liên quan đến lịch sử dân tộc, sử thi tập trung
thể hiện tính chất cộng đồng, trở thành tiếng nói đặc biệt của cộng đồng. Thông
qua các hình tượng mà sử thi xây dựng với đặc điểm là chưa miêu tả rõ nét cá
tính nhân vật, sử thi tập trung ca ngợi phẩm chất anh hùng của các nhân vật,
xây dựng lí tưởng về cái chung, về lí tưởng chủ nghĩa anh hùng tập thể. Xét ở
khía cạnh đó, sử thi có tác dụng bồi dưỡng lí tưởng anh hùng và giáo dục đạo
đức.
c)
Thi
pháp sử thi ( kết cấu. Không gian thời gian. Ngôn ngữ. Giọng điệum ntxdnv....)
- Kết cấu của sử thi được coi như kĩ thuật tạo
nên ấn tượng cho tác phẩm. Tùy theo dụng ý của tác giả, mạch chuyện sẽ diễn
biến theo các phần với những nội dung có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Cách kể truyện cũng có thể sắp xếp theo tuyến
tính hoặc cảm tính. Kết cấu tạo nên cốt truyện sử thi.
- Không
gian sử
thi xây dựng thường mang tính chất hoành tráng kì vĩ với các yếu tố hoang đường
kì ảo với sự xuất hiện của các vị thần, của thế giới quỷ sứ,.. do thể loại này
chịu ảnh hưởng của thế giới quan thần linh chủ nghĩa.
- Giọng
điệu:
Sử thi thường miêu tả các sự kiện vốn đã thuộc về “quá khứ tuyệt đối”. Do vậy, giọng điệu của sử thi thường hùng
tráng, trang nghiêm để tạo ra không khí lễ hội, nhằm tôn vinh các các anh hùng
của quá khứ, của lịch sử dân tộc. Sử thi cũng sử dụng các hình thức ước lệ, các
định ngữ, các hình dung từ để nhấn mạnh, để tạo ra sự lặp lại nhằm mục đích
khắc sâu vào trí nhớ người nghe.
- Nghệ
thuật xây dựng nhân vật: Thi pháp của sử thi đều xoanh quanh những nhân vật anh
hùng. Nhân vật anh hùng là trung tâm, là
đối tượng chính trong miêu tả, phản ánh trong tác phẩm, đồng thời gửi gắm những
tư tưởng tình cảm, ước mơ và khao khát của con người về mẫu người lí tưởng của
thời đại. Họ thường được xây dựng với các biện pháp phóng đại,cường điệu đến
mức thần thánh hóa, kì vĩ hóa và thường giữu vai trò thủ lĩnh với những phẩm
chất tiêu biểu cho cả một cộng động. Có khi, người anh hùng được “huyền thoại
hóa”, “kì diệu hóa” nguồn gốc xuất thân. Những hành động của các nhân vật anh
hùng trong các tác phẩm sử thi được tỏa sang rực rỡ bởi không gian, tình huống
đậm chất sử thi..
- Giai
điệu bao
trùm sử thi là chất thơ tráng lệ trên một xương sống tự sự giàu kịch tính.
- Ngôn ngữ
có cả đối
thoại và độc thoại, xuất hiện nhiều trong sử thi là lời thề trước cộng đồng,
lời thách đấu danh dự, đôi khi đối thoại dài dòng như sự đưa đẩy để chuyển hóa
kịch tính. So sánh trong sử thi cũng đặc
biệt, có thể là so sánh với các hình ảnh thiên nhiên hoặc với các loàimãnh thú,
hoặc với các thần, tất cả đều tạo ra cái đẹp, cái uy danh mĩ lệ, vĩnh
hằng. Vì thế nên hình ảnh người anh hùng
trong sử thi luôn nhuốm màu cảm quan của mỗi dân tộc.
d)
Diễn
xướng
Theo những ý kiến của Hêghen về tư liệu sử thi phương Tây (Iliat và Ôđixê). Đây là những tác phẩm vĩ đại của người Hi Lạp
cổ đại, một dân tộc hùng mạnh mà các thành tựu văn hoá, văn minh của họ là tiền
đề cho những thành tựu của châu Âu hiện đại. Trong hình dung của Hêghen và
những nhà mĩ học phương Tây, sử thi được coi như thành tựu của nền văn học viết
với những tác phẩm được văn bản hoá. Sử thi là thành quả của quá trình văn bản
hoá lâu dài, với sự tham gia của lớp lớp thế hệ những nghệ nhân chuyên nghiệp
(Homer – có nghĩa là người kể chuyện). Hình thức diễn xướng là : kể, hát xen
với biểu diễn.Văn bản sử thi đó đã vĩnh viễn mất đi hoàn cảnh và hình thức diễn
xướng ban đầu của nó, không còn những nghệ nhân tiếp tục truyền thống hát kể sử
thi. Các tác phẩm tồn tại trên văn bản, nằm trên trang giấy.
B. Sử thi Odyssey. Đặc trưng của sử thi trong Odyssey.
I.
Sử thi Odyssey
1.
Tác
giả Homer
Homer
là một con người đặc biệt của Hy Lạp thần thánh, đất nước của các vị thần bất
tử, đất nước của những sáng tạo thần thoại đặc sắc, vô song. Bản thân tác giả
Homer là một vấn đề gây nhiều tranh cãi, theo truyền thuyết Homer là nhà thơ hi
lạp sinh ở đất i-ô-ni ven bờ biển Tiểu Á, sống vào khoảng thế kỉ thứ IX , thế
kỉ VIII trước Công nguyên. Cho đến nay đã có chín bản tiểu sử khác nhau về
homer và có 7 đến 11 thành phố tranh nhau vinh dự là quê hương của ông.
Có
thể nói rằng Homer là một thiên tài nghệ thuật, trưởng hành và được nuôi dưỡng
trong lòng nghệ thuật hát rong Hi lạp, trong lòng văn học dân gian Hi lạp, ông
là tác giả của hai thiên anh hùng ca nổi tiếng là Iliad và Odyssey.
2.
Tác
phẩm Odyssey
Odyssey
là bài ca về chàng Ulisses, gồm 12 110 câu thơ cũng được chia thành 24 khúc ca,
nối tiếp câu chuyện trong Iliad, Odyssey kể về cuộc hành trình trở về quê hương
của Ulisses sau chiến thắng chiếm thành Troy kéo dài 10 năm. Sử thi Odyssey ca
ngợi trí tuệ, dũng khí, nghị lực của con người với khát vọng chinh phục thế
giới xung quanh và niềm mơ ước về một cuộc sống hòa bình, yên vui, hạnh phúc.
Nó còn ca ngợi tình yêu quê hương, tình cảm vợ chồng, tình cha con, tình bạn
cao cả, thủy chung.
3.
Tóm
tắt tác phẩm
Sau
chiến thắng ở thành Troy, quân Hi Lạp lần lượt kéo về xứ sở. Odyssey cùng đoàn
dũng sĩ của mình vượt qua chặng đường dài vô cùng nguy hiểm trên biển cả mênh
mông.
Bảy
năm qua Ulisses bị nữ tần Ca-lip-xô vì yêu chàng cầm giữ. Cảm thương cho số
phận của Ulisses thần Zus sai Hec-met đến lệnh cho Ca-lip-xô phải để chàng đi.
Nhưng rồi bị bão đánh chìm bè, chàng trôi dạt vào xứ Phê-a-xi. Ở đây, Ulisses
được công chúa Nô-di-ca yê và nhà vua An-ki-nô-ôt tiếp đãi tử tế. Nhà vua muốn
chàng thuật lại hành trình từ khi rời khỏi Troy, Ulisses đã kể lại những chuyện
li kì, mạo hiểm trên bước đường gian truân phiêu bạt của mình cùng đồng đội. Ví
nư chuyện chàng đến xứ sở những tên khổng lồ một mắt Xi-clop, bị gã khổng lồ
Pô-li-phem ăn thịt mất 6 bạn đồng hành. Nhờ có mưu trí và lòng dũng cảm chàng
đã cùng đồng đội thoát khỏi hang của hắn ... Hay chuyện thuyền của Ulisses đi
ngang qua đảo của các nàng tiên cá Xi-ren có tiếng hát du dương mê hồn nhưng vô
cùng nguy hiểm... Nghe chàng kể ai nấy đều cảm phục. Nhà vua cho thuyền đưa
chàng về quê hương I-tac. Về đến nhà Ulisses giả dạng người hành khất nên
Pê-nê-lôp, vợ chàng không nhận ra. Để trả lời sự thúc ép của 108 kể cầu hôn,
Pê-nê-lôp thách ai giương được chiếc cung của Ulisses và bắn 1 phát xuyên qua
12 cái vòng rìu thì sẽ lấy người đó. Tất cả bọn cầu hôn đều thất bại, Ulisses
xin được bắn và chàng đã thắng. nhân cơ hội đó, chàng và con trai là Tê-lê-mac
trừng trị bọn cầu hôn cùng những gia nhân phản bội. Ulisses còn phải trải qua
thử thách của vợ - bí mật về chiếc giường . Chàng đã giải tỏa hết mọi nghi ngờ
của vợ khi nàng còn chư dám tin là người chồng đã trở về và đang đứng trước mặt
mình.
Kết thúc thiên sử thi là việc nữ tần A-tê-na đứng ra hòa
giải cuộc xung đột giữa những người thân thích của bọn cần hôn với gia đinhg
Ulisses.
II.
Đặc
trưng của sử thi trong Odyssey
1.
Hệ đề tài
Odyssey
là tác phẩm sử thi phản ánh thời kì người Hi Lạp đã ổn định và đang đem hết tâm
sức của mình ra để xây dựng một cuộc sống hòa bình hạnh phúc. Đề tài của tác
phẩm cũng rút ra từ truyền thuyết về cuộc chiến tranh thành Troy, nhà thơ có
dụng ý để cho odyssey như một sự tiếp nối của Iliad, bởi chủ đề của tác phẩm là
" sự trở về " quê hương của ulisses sau 10 năm tham gia chiến tranh
thành Troy chủ đề ấy đã được tác giả giới thiệu qua những câu thơ mở đầu của
bản trường ca: " hỡi các nữ thi thần hãy ca lên về người anh hùng giàu mưu
trí, sau khi dùng mưu kế triệt hạ thành Troy thiêng liêng, đã đi phiêu bạt
nhiều nơi, đặt chân lên nhiều đô thị của nhiều giống người và am hiểu trí tuệ
của họ, về người anh hùng đã trải qua với bao lo âu trên bao biển cả để chiến
đấu cho sự sống còn của mình và đưa những người bạn đồng hành trở về... Hỡi các
nữ thần con gái của Zus, xin hãy kể cho chúng tôi nghe một trong những chiến
công của chàng..."
Nếu
ở sử thi Iliad ta thấy được hệ đề tài
quen thuộc của sử thi được tác giả sử dụng đó là cuộc chiến tranh giữa các
thành bang, cuộc chiến tranh giữa các bộ lạc thì ở sử thi odyssey âm vang của
cuộc chiến tranh ở thành Troy chỉ con hiện lên qua hồi tưởng qua khúc hát của
người ca sĩ tại bàn tiệc cuae Alicnous, ở đây cuộc chiến thực sự là cuộc chiến
tay đôi giữa ulisses với biển cả, với bão tố, vối vô vàn những khó khăn mà
ulisses phải đối mặt trên con đường trở về quê hương của mình. Lúc này chiến
tranh đã kết thúc thời kì lao động hòa bình được mở ra, đã qua rồi cái thời con
người luôn tìm kiếm vinh quang khẳng định cái tôi cái ta bằng chiến tranh để
rồi kết cục là những mất mát đau thương, cuộc chiến của odyssey là cuộc chiến
giữa con người với thiên nhiên, hình ảnh của chuyến phiêu lưu ấy chính là hình
anhe của những cuộc di dân, đi tìm kiếm những vùng đất mới của người Hi Lạp, ở
đây odyssey là đại diện tiêu biểu cho trí tuệ hi lạp, tiêu biểu cho sức mạnh
tinh thần của người Hi lạp , phẩm chất của con người đã ngày càng nổi bật hơn.
Hệ
đề tài thứ 2 được tác giả sử dụng đó là hệ đề tài viết về cuộc chiến tranh
giành người đẹp: đã được thể hiện qua cuộc đối đầu giữa ulisses với 108 kẻ cầu
hôn vợ của chàng.và còn thể hiện qua sự trả thù tàn bạo mà ulisses dành cho 108
kẻ cầu hôn để dành lấy người vợ thân yêu thủy chung của mình , đó là nàng
Penelope, cuối cùng chàng dã chiến thắng và gia đình chàng đã được sum họp hạnh
phúc.
2.
Chức
năng
a)
Tái hiện, cung cấp kiến thức lịch
sử, văn hóa
Sử
thi là sản phẩm tinh thần của thời kì chuyển giao lịch sử, thời kì bước ngoặt,
đó là lúc nhân loại chia tay với quá khứ để bước vào thời đại văn minh. Đây
cũng là bước tiến tất yếu gắn liền với sự tan rã của chế độ công xã nguyên thủy
và sự ra đời của Nhà nước chiếm hữu nô lệ. Ở thời kì này chiến tranh giữa các
bộ lạc xảy ra liên miên, ngoài ý nghĩa là một phương thức tăng trưởng kinh tế
còn là một hình thức phá vỡ tính chất nhỏ lẻ của các bộ lạc, thị tộc riêng rẽ
để tạo ra một hình thức liên kết cộng đồng mới, lớn lao hơn. Tuy nhiên tính
chất của các cuộc chiến tranh bộ lạc này lại rất khó minh định, không thể kết
luận đó là chiến tranh chính nghĩa hay chiến tranh phi nghĩa. Đây chính là biến
cố lịch sử quan trọng nhất, liên quan đến sự tồn vong của các bộ lạc, tộc
người, cộng đồng dân cư thời cổ đại. Từ đó sử thi tái hiện lại các biến cố lịch
sử mang tính đột biến trọng đại ấy, trở thành bài thơ lịch sử kể lại quá trình
hình thành đất nước, dân tộc, cộng đồng. Nảy sinh và tồn tại trong đời sống các
tộc người, sử thi Odyssey không chỉ với tư cách là một tác phẩm nghệ thuật mà
còn là pho lịch sử, là cuốn bách khoa toàn thư của dân tộc Hi Lạp.
Tri
thức được thể hiện qua những khúc ca kể về cuộc hành trình của Ulisses gắn liền
với các huyền thoại (huyền thoại về xứ sở Lotus, về các nàng tiên cá Siren với
giọng hát tuyệt vời, về ngừời...) qua các xứ sở mà anh đã đặt chân đến (đảo
Calipso, xứ sở người Phaeacia, đảo Itac...). Mỗi nơi Ulisses đặt chân đến đều
có liên quan tới các địa danh mà người Hi Lạp cổ xưa di dân. Bởi vậy Odyssey
được coi là bài ca ca ngợi công cuộc hành trình mở đất, là nơi ghi dấu những
tri thức về lịch sử, văn hóa của người Hi Lạp. Như Davlêtôp đã nhận xét: “Chức
năng của sử thi trong thời kì ban đầu: Có một thời, những thiên trường ca mang
tính chất sử thi là một pho sách độc đáo về những kiến thức cung cấp cho mỗi
thế hệ mới khái niệm về lịch sử của dân tộc mình, về cuộc đấu tranh của dân tộc
đó với thiên nhiên và với những bộ lạc lân cận. Loại sử thi đó xuất hiện như là
truyền thuyết, như một sự củng cố những kí ức về quá khứ, và thậm chí như một
sự củng cố kinh nghiệm lao động”.
b)
Ca ngợi người anh hùng, tinh thần
đấu tranh cho công lí, cho lợi ích toàn dân, lợi ích tập thể.
Chức năng của sử thi là ca ngợi con
người với bao khát vọng tự do, chủ động vượt qua cả quyền uy tập tục, ca ngợi
khí phách anh hùng, ý thức nghĩa vụ, tinh thần cộng đồng “chinh phục thiên
nhiên để khai sáng văn hóa và chiến đấu chống ngoại xâm để bảo vệ bộ tộc và địa
vực cư trú” (Cao Huy Đỉnh). Trong Odyssey hình tượng Ulisses hiện lên là một
người anh hùng của thời kì xây dựng cuộc sống hòa bình, anh trải qua bao khó
khăn, gian nan thử thách: lênh đênh trên biển cả, gặp bão dạt từ đảo này sang
đảo khác, lọt vào đảo của những người khổng lồ, vào nhà mụ phù thủy Cicre, xuống “thế giới những linh hồn”, lách qua eo biển của
hai con quái vật Charybdis và Scylla trấn giữ, bước lên đảo thần Mặt trời
Helios... Qua cuộc hành trình đầy trắc trở trong 20 năm xa cách quê hương đã
làm nổi bật Ulisses là biểu tượng của trí tuệ tuyệt vời và nghị lực lớn lao của
người Hi Lạp. Từ khúc ca IX đến khúc ca XII đã tường thuật lại những gian lao
mà chàng đã trải qua với vua Ankinôôx và các thần tử của vua. Qua đó làm rõ lên
nghị lực của Ulisses thật phi thường, luôn mang trong mình lòng dũng cảm, ý chí
sắt thép, chịu đựng mọi thử thách khó khăn. Đứng trước thử thách hiểm nguy trên
biển cả, Ulisses không chút ngần ngại trả lời với nữ thần: “Nếu một trong những
vị thần bất tử nào còn muốn hành hạ ta trên sóng biển màu rượu vang, ta sẽ chấp
nhận tất cả... Ta đã từng chịu đựng biết bao đau khổ, ta đã từng chịu gian
truân trên sóng biển và trong chiến tranh. Nếu còn nhiều gian truân nữa xảy ra
thì được, cứ để cho chúng đến”. Và cuối cùng với trí tuệ, sức mạnh và nghị lực
của mình chàng đã vượt qua tất cả, trở thành người hùng của Odyssey. Odyssey lí
tưởng sự hi sinh phấn đấu, xả thân vì cái chung, vì cộng đồng, lí tưởng về chủ
nghĩa anh hùng tập thể. Xét từ phương diện này, sử thi có tác dụng giáo dục đạo
đức và bồi dưỡng lí tưởng anh hùng cho nhân loại. Chỉ ra cuộc đời của cá nhân,
của mỗi thành viên trong cộng đồng chỉ thực sự có ý nghĩa khi cá nhân gắn mình
với tập thể, khi cá nhân biết hi sinh vì lợi ích của cộng đồng.
3.
Thi pháp
a)
Hình thức
Khi
nói về thi pháp sử thi, mà trước hết là thể của sử thi, Belinxki nói: Nó là "
thể loại tự sự đặc biệt, nó không dung nạp văn xuôi của đời sống , nó chỉ mang
chất thơ , chất lí tưởng ,..." Nói theo một cách gọi khác, sử thi chính là
bài ca lịch sử, là loại hình văn học kể chuyện bằng thơ, lưu danh những chiến công của người anh hùng,
của dân tộc trong một thời kì nhất định. Odyssey không nằm ngoài khuôn mẫu thể
loại đó. Tác phẩm gồm 12.110 câu thơ và được chia làm 24 khúc ca. Sự đồ sộ về
dung lượng câu trong tác phẩm đã cho thấy một phần đặc trưng của sử thi nói
chung và sử thi Homer nói riêng.
b)
Kết cấu
Với
nội dung xoay quanh anh hùng Ulisses trong hành trình trở về, Odyssey mang một
kết cấu tưởng tách bạch mà lại phức tạp- một kết cấu rất Homer, cho thấy sự tạo
dựng cũng như phong cách sử thi riêng biệt của " nghệ sĩ hát rong mù
". Xét kết cấu của pho sử thi vĩ đại này, ta thấy có hai phần trong mạch
truyện. Phần đầu là những cuộc phiêu lưu trên đã trở về quê hương của Ulisses.
Phần hai là cuộc đấu tranh chống lại 108 kẻ cầu hôn Penelope. Ở đây ta thấy
nhiều cốt truyện được đan lồng vào cốt truyện trở về. Đó là cốt truyện con đi
tìm cha, vợ tìm chồng, truyện trả thù. Đó chính là lí do khiến cho kết cấu
tưởng chừng tách bạch mà lại phức tạp. Từ kết cấu của Odyssey ta không chỉ thấy
nét đặc trưng của sử thi trong thi pháp mà còn thấy kĩ thuật sử thi tinh xảo và
mới mẻ của Homer : " Khả năng tiểu thuyết hóa ". Chính bước tiến này
đã dẫn tới kĩ thuật không gian và thời gian trong việc miêu tả hành trình trở
về của Ulisses.
c)
Không gian, thời gian
·
Không gian
Với
ý đồ ca ngợi người anh hùng Ulisses, qua những hành động và phẩm chất phi
thường, tác giả Homer đã lợi dụng không gian thời gian như một công cụ lan tỏa
tuyệt vời. Những hành động anh hùng của Ulisses trong sử thi Odyssey chỉ có thể
tỏa sáng rực rỡ với không gian, thời gian tràn đầy chất sử thi. Bối cảnh của
câu truyện được mở rộng trên khắp các vung đất, biển đảo nằm rải rác trong địa
phận Địa Trung Hải. Bên cạnh đó tạo ra các tọa độ cố định cho hành trình của
nhân vật. Đó là hòn đảo Calypso nơi chàng bị tiên nữ đem lòng say mê mà cầm
chân, là xứ sở người Phaeacia nơi chàng được vua tiếp đãi trọng hậu và đem câu
truyện của cuộc đời mình ra kể lại cho mọi người. Rồi xứ Lotus ở Bắc Phi , xứ
người khổng lồ Cyclop, xứ Laestrygon,.....Các điểm này không chỉ xác lập tọa độ
không gian cho chuyện mà còn tạo ra mối liên hệ nhiều chiều cho không gian ,
thiết lập sự bề thế hoành tráng cho tầm vóc sử thi. Cùng tạo nên điều đó là bối
cảnh thiên nhiên kì vĩ bao la ở những nơi mà Ulisses đặt chân đến. Đó là biển
mênh mông, trời lớn rộng, rừng bao la, núi ngút ngàn. Không gian ấy không chỉ
là nghệ thuật hoành tráng tạo bề rộng kì vĩ cho bức tranh hiện thực mà còn giúp
tôn lên vẻ đẹp của con người nhỏ bé mà trí lực lớn lao.
·
Thời gian
Cùng
là những đứa con đẻ tinh thần của mình nhưng Homer lại mang tới cho mỗi đứa con
một hình hài và sự phát triển khác nhau. Nếu "Iliad" toàn diện trong
thời gian tuyến tính của mình thì "Odysses" lại cuốn hút trong kĩ
thuật thời gian khả biến. Câu truyện được kể từ giữa kể đi, bắt đầu từ thời
điểm mà Ulisses ở trên đảo Calypso, sau khi đã hoàn tất mọi cuộc phiêu lưu.
Dung lượng thời gian cân đối với tầm vóc của không gian, là câu truyện của 10
năm với cuộc phiêu lưu trên mặt biển, qua các xứ sở và câu chuyện từ khi rời
đảo Calypso cho đến khi hoàn tất việc trả thù được phân ra rõ rệt. Thời gian kể
chủ yếu là thời gian hiện tại, xong có thời gian quá khứ do câu truyện được kể
lại theo kiểu đảo ngược thời gian. Điều này như một cách cố ý đã tạo ra các mối
liên hệ nhiều chiều trong thời gian, kiến tạo nên tính chất trường kì, hoành
tráng cho sử thi.
Sự
phức hợp của cốt truyện thể hiện qua sự lồng ghép, ghép nối các mạch truyện
khác nhau, tạo ra một khoảng không gian rộng mở và một thời gian truyện kể phức
hợp được đan dệt bằng các hình ảnh xa lạ hấp dẫn. Đó là thế giới của sử thi
Odysses.
d) Ngôn ngữ
-
Ngôn ngữ trong sử thi Odyssey mang những đặc điểm chung của
thể loại sử thi, là thứ ngôn ngữ hùng ca, tráng lệ, từng câu chữ như mang âm
hưởng của đại dương bao la vĩ đại nơi mà
chiến công của Uylisses còn vang dội mãi. Bên cạnh nét hùng tráng còn là cái
chất trữ tình thần bí trong cuộc hành trình của người anh hùng:
Trong Odyssey của Homer, tính chất hùng tráng được tôn tạo
qua ngôn ngữ tả mạnh mẽ, tái hiện cuộc hành trình của người anh hùng Ulisses mà
ở đó biển mênh mông, trời lồng lộng còn con người thì nhỏ bé mà trí tuệ thì lớn
lao. Trong Odyssey, Ulysess đã băng qua những vùng biển nguy hiểm, nơi có những
eo biển hẹp, những ngọn núi đá lem chởm nằm ngổn ngang trên mặt sóng dữ, nơi mà
biển chuyển động dữ dội, nước dâng lên cao ngút, nổi sóng nổi bọt sôi sùng sục
như một cái chảo bếp đặt trên than hồng, những con quái vật, những hiểm nguy
hay cả sự trả thù chỉ chờ nuốt sống người anh hùng. Nét hùng tráng, linh thiêng
còn nằm trong sự xuất hiện của các vị thần hay cách hô ứng cảm thán trang trọng
trong tác phẩm. Bên cạnh tính hào hùng còn là trữ tình lãng mạn, thể hiện trong
những câu miêu tảnơi thần kỳ tiên cảnh, vẻ đẹp của những vị thần lung linh màu
nhiệm...có thể kể đến trong tác phẩmnhư miêu tả cảnh nơi ở của tiên nữ Calipxo,
miêu tả vẻ đẹp của nàng Nausica, sự xoay chuyển của thời gian đêm ngày...Chất
trữ tình cònbộc lộ qua bản thân nhân vật: trong những lời thở than mong nhớ về
quê hương của Ulisses, tình cảm muốn níu kéo người anh hùng ở lại bên mình của
tiên nữ Calipxo, sự xúc động vui mừng của Penelop khi Ulisses trở về bình an...
-
Song song với tính hào tráng và trữ tình
đặc trưng của ngôn ngữ sử thi, Homer còn tài tình phát triển ngôn ngữ có những
nét riêng đặc sắc trong sử thi Odysey qua cách miêu tả tỉ mỉ chi tiết, sử dụng
những định ngữ, sự xuất hiện của những đoạn thuyết lý và lối nói so sánh:
Do đặc trưng truyền miệng của sử thi mà yêu cầu cần một lối
văn tỉ mỉ, chi tiết. Homer đã tạo ra một Odyssey với đường nét, màu sắc, nội
dung cặn kẽ, tỉ mỉ qua từng con chữ, câu vần chứ không phải thứ ngôn ngữ hời
hợt, thoáng qua. Một số đoạn văn đã lột tả được óc quan sát tinh tế đến từng
chuyển động của vật, sự việc cho ta thấy cái hấp dẫn lôi cuốn kỳ lạ. Có thể
nhắc đến ở đây như: đoạn miêu tả Ulysses đóng bè ra đi và gặp bão táp hay đoạn
miêu tả cái chết của tên cầu hôn Angtinot...
Sự xuất hiện của nhiều định ngữ được sử dụng trong tác phẩm“Ulysses muôn vàn trí xảo”, “Athena mắt sáng
long lanh”, “Poliphemus man rợ”...đã tạo nên chất riêng cho các nhân vật,
gắn với tính cách, hình tượng của họ. Qua cách kể truyền miệng thì chính những
định ngữ này đã khiến lời kể có điểm nhấn, ấn tượng với các nhân vật từ đó nắm
được đặc tính hoặc thuộc tính của nhân vật.
Một biện pháp kỹ thuật nữa trong ngôn ngữ được Homer sử dụng
đó là các nhân vật đối thoại với nhau nhưng tách riêng từng đoạn dài, chúng
được gọi là những đoạn thuyết lý. Qua những đoạn này ta biết được những lí lẽ
và cách lập luận chất phác của những con người thời cổ, phản ánh trình độ tư
duy thời đại. Những đoạn thuyết lý thường chậm rãi, trang trọng, kể lể chi tiết
dài dòng nhưng rõ ràng và có một sức thuyết phục nhất định, mặc dù về lý lẽ có
phần đơn giản thô sơ. Có thể thấy điển hình như đoạn Ulysses trả lời Calypso
hay đoạn Ulysses cầu xin nàng Nausica...
Biện pháp so sánh cũng được sử dụng triệt để làm sinh động
câu chuyện cũng như hình ảnh được tái hiện. Trong Odyssey, ta có thể bắt gặp
những hình ảnh so sánh: thân cây gỗ Ulisse dùng để chọc thủng mắt tên khổng lồ
Pomelius được so sánh với “cột buồm của
một chiếc thuyền lớn hai chục tay chèo”, so sánh “nhanh như một con chim ưng”,
“mặt tái xanh như không còn giọt máu”, “nước dâng lên cao ngút, nổi sóng nổi
bọt tưởng như biển đang bị đun sôi dùng sục trong một cái chảo đặt trên bếp
than hồng”....Nhờ các hình ảnh so sánh màgiúp quần chúng hình dung rõ hơn
về sự vật, sự việc của câu chuyện anh hùng.
Như vậy, việc sử dung ngôn ngữ trong Odyssey đã đạt đến một trình độ hoàn
thiện, giàu hình ảnh, hình tượngđể từ đó có thể
khái quát lên toàn bộ hình tượng mà nó xây dựng, toàn bộ thế giới cộng đồng kì
vĩ mà nó đang miêu tả.
e)
Nghệ thuật xây dựng nhân vật.
Nhân
vật trong sử thi nói chung phần nhiều được xây dựng ước lệ khuôn mẫu. Đó là
người anh hùng thủ lĩnh với diện mạo phi phàm, với những bắp tay cuồn cuộn, cơ
thể cường tráng, gương mặt khả ái và những sức mạnh phi thường. Ulisses của
chúng ta cũng là 1 người anh hùng được nhào nặn từ khuôn mẫu như thế. Nhưng
ngoài diện mạo quy phạm như vậy ra, Homer đã thổi vào nhân vật của mình 1 sức
sống riêng, mỗi đứa con một vẻ mà vẫn "mười phân vẹn mười" . Nhắc đến
Ulisses, nguười ta sẽ nhắc đến 1 người anh hùng thông minh, dũng cảm, "trí
xảo" hơn người. "Trí xảo" chính là phẩm chất nổi bật ở Ulisses.
Vượt qua bao nhiêu thử thách và hiểm nguy, nếu không có sự thông minh mưu mẹo
thì Ulisses đã không thể giương cao ngon cờ chiến thắng. Đó là mưu con ngựa gỗ
đã giúp Ulisses hạ được thành Troy, là kế sách lừa kẻ khổng lồ 1 mắt đã toàn
thắng. Người đời ghi nhớ câu chuyện về mưu con ngựa gỗ: Sau 10 năm chiến đấu ở
thành Troia, quân Hy Lạp không thể chiến thắng quân Troia bằng sức mạnh quân
đội nên đã làm theo kế sách của Odyssey dỡ tàu và lấy gỗ làm thành một con ngựa
sau đó giả vờ rút khỏi, chỉ để lại một người. Người này có nhiệm vụ đánh lừa
quân Troia, khiến họ tưởng rằng ngựa gỗ là món quà của quân Hy Lạp đền bù cho
bức tượng Athenaddax bị phá hủy. Thực chất trong con ngựa chứa đầy binh lính.
Khi quân Troia no say sau bữa tiệc chiến thắng, quân Hy Lạp trong bụng ngựa đã
xông ra đánh và mở cổng thành cho quân bên ngoài vào. Nhờ có ngựa gỗ mà quân Hy
Lạp đã đánh bại quân địch và giành chiến thắng sau 10 năm ròng chiến đấu.
Đó
là cách xây dựng nhân vật điển hình của sử thi, thông qua hành động mà bộc lộ
tính cách. Ở Odysey, tính cách còn bộc lộ rõ thông qua lời nói. Khi nói với
quân thù, chàng hùng hồn, dũng cảm. Đó là lời nói đanh thép không chút khiếp
sợ. Khi nói với con trai, lời nói đó lại dịu dàng và tình cảm : "Con ơi,
thế là con đã trở về, con đã về. Telemac thân yêu của ta!" Khi nói chuyện
với người vợ Penelop trong vai trò người hành khất lại là những lời nói kính
trọng và đầy thông thái: "Hỡi Penelop, người nổi danh vì lòng kiên định và
óc khôn ngoan. Xin thần Dớt và tất cả những người trong gia đình thân yêu của
anh hùng Ulisses không thể chê trách chuyện chứng giám cho lời nói của
lão..."
Mỗi
sắc thái lời nói khác nhau của Ulisses cũng là biểu hiện của việc tác giả xây
dựng nhân vật thông qua các mối quan hệ khác nhau. Và chỉ thông qua đó, vẻ đẹp
trí tuệ mới được khẳng định một cách toàn diện, toàn thiện, toàn mĩ. Phẩm chất
trí tuệ của người anh hùng Ulisses được gắn liền với hàng loạt tình cảm mới
xuất hiện. Đó là tình vợ chồng thủy chung qua sự đợi chờ 20 năm ròng rã, qua
tám thảm Pelelop nổi tiếng đậm đà màu sắc huyền thoại. Đó cũng là tình yêu dạt
dào kiểu trai anh hùng gái thuyền quyên mà Noxica ấp ủ . Đó còn là tình chủ tớ
trung thành giữa Ulisses và Eumaeus , " người chăn lợn thần thánh ",
giữa Ulisses và nhũ mẫu Eurycleia trung thành. Tình cảm hiếu khách, khách chủ
mặn mà tâm đầu ý hợp giữa Ulisses và nhà vua Alcinous, hay tình thương dành cho
người nghèo khổ. Tình cảm đó còn thể hiện ở sự hướng về quê hương. Ulisses sống
trên đảo Calypso với sự cảm mến vô tận của tiên nữ này, đã không ngừng từ chối
lời cầu hôn của tiên nữ. Và chiều chiều ra bờ biển, nhìn ngọn núi lam chiều,
lòng chàng lại nặng trĩu nỗi nhớ quê hương, nước mắt lại trào ra đần đìa hai gò
má rạm nắng. Tình cảm mới còn thể hiện ở sự căm thù sâu sắc kể phản bội, ở sự
trả thù tàn bạo mà Ulisses dành cho những tên đầy tớ bán chủ mình cho người
khác, qua sự trừng trị mà Ulisses dành cho 108 kẻ cầu hôn
Trong
sử thi nhân vật xây dựng chủ yếu thông qua hành động, lời nói mà chưa chạm được
đến việc khai tác tâm lí nhân vật. Đến sử thi Homer ông đã làm được điều đó.
Nếu ở Iliad tâm lí ấy thể hiện qua lời các vị thần, thì ở Odissey tâm lí đã
được thể hiện một cách trực tiếp: " nguy rồi - Ulisses trong lòng giật
mình ", "lòng đầy tức giận nhưng Ulisses nahaxn nhục chịu đựng"
hay "nhìn thấy vợ khóc, trái tim Ulisses đau đớn và thương xót. Nhưng
chàng cố kìm lòng, cố nín nhịn ngăn không cho nước mắt trào ra" Đoạn trích
" Uy-lít-xơ trở về " là một minh chứng rõ ràng nhất cho nghệ thuật
xây dựng nhân vật qua ngôn ngữ đối thoại, độc thoại, độc thoại nội tâm của nhà
văn.
f) Một số thủ pháp nghệ thuật khác
-
Giọng điệu : với nội dung quy phạm là miêu tả các sự kiện
vốn đã thuộc về một " quá khứ tuyệt đối " do vậy giọng điệu của sử
thi thật hùng tráng, trang nghiêm nhằm tôn vinh các anh hùng của quá khứ, của
lịch sử dân tộc. Giọng điệu bao trùm lên nó vẫn luôn là giọng thơ tráng lệ trên
một xương sống của tự sự giàu kịch tính.
-
Về mô típ : Trong sử thi Odyssey, các vấn đề mô típ như
" tỷ thí ", " Giao đấu tay đôi " hay " Tranh tài cướp
người đẹp " cũng được sử dụng một cách nhuần nhuyễn.
-
Yếu tố hoang đường kì ảo : Một trong những đặc điểm của thể
loại sử thi là chịu ảnh hưởng của thế giới quan thần linh chủ nghĩa. Do vậy,
bức tranh mà sử thi tạo dựng chủ yếu dựa trên các yếu tố hoang đường, kì ảo với
sự xuất hiện của các vị thần, của thế giới quỷ,... Trong Odyssey người đọc qua
mỗi khúc ca lại được phiêu lưu đến vô vàn những vùng đất xa lạ, được giáp mặt
với thế giới thần tiên : Tiên Calypso, vị thần biển Poseidon,... Thế giới quỷ :
Phù thủy Circe, Bọn người khổng lồ một mắt Cyclop,...
4.
Diễn
xướng
Phương
thức diễn xướng (kể, hát xen với biểu diễn) là nghệ thuật kể chuyện mang tính
cộng đồng, truyền miệng, đó là nét đặc trưng nổi bật của sử thi. Sử thi chủ yếu
chỉ được truyền miệng và đến với công chúng thông qua hoạt động diễn xướng của
các nghệ nhân hát rong, mà cụ thể ở Hy Lạp người ta vẫn gọi đó là các aedes hay
rhapsodes (người khâu nối các bài ca). Chính “người khâu nối các bài ca” này sẽ
“một tay” đưa đến cho người nghe, người đọc toàn bộ mọi sự vật, con người trong
thế giới mà họ kể. Người dân Hi Lạp kể cho nhau nghe, truyền tai nhau những câu
chuyện trong Odyssey, giúp tác phẩm sử thi này lưu truyền từ đời này sang đời
khác. Nhờ có diễn xướng mà sử thi Odyssey được người dân Hi Lạp nói riêng và
người dân toàn thế giới nói chung biết đến. Nhưng về sau do không còn những
nghệ nhân tiếp tục truyền thống hát-kể sử thi nữa nên sử thi đã mất đi hoàn
cảnh và hình thức diễn xướng ban đầu mà chỉ tồn tại trên dạng thức văn bản.
C.
Mở rộng
·
So
sánh Odyssey và Iliad
Odyssey
và Iliad là hai bản sử thi tiêu biểu của người dân Hi Lạp, nhưng vì mỗi tác
phẩm là một chỉnh thể riêng nên bên cạnh những điểm chung, mỗi tác phẩm lại
hiện lên những nét riêng của mình.
Thứ
nhất về đề tài, cả hai sử thi đều mang tính hoành tráng, đồ sộ, đều phản ánh
hiện thực cuộc sống người dân Hi Lạp trong giai đoạn chuyển tiếp từ xã hội dã
man sang xã hội văn minh. Nếu như Iliad là một bản anh hùng ca chiến trận thì
Odyssey lại là một bản anh hùng ca của cuộc sống hòa bình .
Thứ
hai về thi pháp sử thi, không gian trong Odyssey rộng mở hơn Iliad, thời gian
cũng phức hợp hơn. Ở Iliad câu chuyện được kể theo trật tự thời gian tuyến
tính, việc gì xảy ra trước kể trước, việc gì xảy ra sau kể sau còn ở Odyssey
thời gian kể phức hợp, không theo trình tự sẵn có. Có cả thời gian hiện tại và
quá khứ xen lẫn - kể theo kiểu đảo ngược thời gian, tạo ra sự khác thường trong
nghệ thuật kể chuyện của sử thi Odysey: làm nên mối liên hệ nhiều chiều trong
không gian và thời gian, bề thế hoành tráng cho tầm vóc của sử thi.
Thứ
ba về hình tượng nhân vật người anh hùng, “Nếu
Achilles là sự lý tưởng hóa sức mạnh thể chất thì Ulisses là sự lý tưởng hoá
sức mạnh của trí tuệ con người, là một yếu tố rất cần thiết trong thời kỳ người
Hi Lạp tiến hành tìm hiểu thế giới xung quanh, mở rộng tầm mắt và địa bàn hoạt
động” (Trần Kiêm Đạt). Đặc biệt là ở Odyssey có sự xuất hiện của những
tình cảm riêng (tình vợ chồng thủy chung, tình chủ tớ trung thành, tình cảm
hiếu khách, khách chủ mặn mà, sự căm thù kẻ phản bội...) Khác với Iliad vẫn còn
chịu ảnh hưởng rất lớn của chủ nghĩa anh hùng tập thể, cái chung cộng đồng,
Odyssey bắt đầu có bước phát triển mới là con người dần trở thành chủ nhân đích
thực của thế giới, có thiên hướng tới cái cá nhân (mặc dù chưa nhiều), vai trò
của thần linh giảm xuống thay vào đó là vai trò của con người được nâng lên.
Thứ
tư là về bút pháp miêu tả, trong Odyssey tính trữ tình được vận dụng nhiều hơn
trong Iliad, tính khách quan trong miêu tả cũng không còn nữa, chính nghĩa và
phi nghĩa đã phân biệt được. Người anh hùng Ulisses là biểu tượng của chính
nghĩa, là thiên anh hùng ca, là nhân vật mang lí tưởng thẩm mĩ thời đại, từ
ngoại hình đến nội tâm, từ sức mạnh vật chất đến trí tuệ tuyệt vời đều là hiện
thân của cái hùng, cái cao cả, cái tốt đẹp.
Như
vậy, Odyssey và Iliad là hai tác phẩm tiêu biểu cho đặc trưng sử thi nói chung
và cho sử thi Hi Lạp nói riêng. Tuy nhiên, ở Odyssey đã có nhiều nét phát
triển, vừa vận dùng tài tình đặc điểm của sử thi vừa kết hợp sự sáng tạo độc
đáo của tác giả khiến Odyssey trở thành một bản anh hùng ca bất tử mang giá trị
tư tưởng to lớn cho thời đại.
·
So sánh Odyssey và sử thi các nước khác
Mỗi
dân tộc đều có kho sử thi vĩ đại cho riêng mình, không chỉ Odyssey mà sử thi
của các nước khác trên thế giới về cơ bản đều thể hiện được những đặc trưng của
sử thi. Đều là bài ca lịch sử ca ngợi các vị anh hùng, đi liền với các sự kiện
lịch sử trọng đại: Sử thi Ấn Độ Ramayana ngợi ca chiến công và đạo đức của
Rama, sử thi Tây Nguyên (Việt Nam) ca ngợi người anh hùng Đăm Săn chiến đấu bảo
vệ cuộc sống yên bình cho buôn làng... Với ngôn ngữ, lối miêu tả khoa trương,
giọng điệu hào hùng, ngợi ca, biện pháp nghệ thuật (so sánh, phóng đại...)...
của sử thi mỗi tác phẩm vừa mang đến những nét riêng của dân tộc mình vừa mang
đặc trưng của sử thi nói chung. Odyssey cùng các thiên sử thi của nhiều dân tộc
khác đã khẳng định được nét độc đáo của thể loại và vị thế của áng văn học cổ
xưa này. Tuy nhiên, Odyssey vẫn đóng một vai trò quan trọng hơn cả, là bản sử
thi tiêu biểu, đặc sắc cho thể loại, nhắc đến sử thi ta không thể không nói đến
Odyssey được.
Trường
ca Odyssey – bản anh hùng ca về
người anh hùng Ulisses, người anh hùng muôn vàn trí xảo, là hiện thân của
trí tuệ, thông minh. Tìm về với Odysses là tìm về với cuộc sống, với con người
Hy Lạp, với lịch sử Hy Lạp buổi đầu ấy.Có thể nói, Odysses là sự kết tinh toàn
thiện của nghệ thuật sử thi nói chung, sử thi Hy Lạp nói riêng, của con người và
những vùng đất Hy Lạp cổ đại.
Thiên anh hùng ca
Odysses thật sự là một “tiếng đồng vọng lớn” về huyền thoại thành Troy . Qua
hình tượng người anh hùng Ulisses, sử thi Odysses đã ngợi ca trí tuệ, dũng khí
và nghị lực của con người với khát vọng chinh phục thế giới xung quanh và niềm
mơ ước về một cuộc sống hòa bình, yên vui, hạnh phúc. Đồng thời nó còn ca ngợi
tình yêu quê hương, tình vợ chồng, cha con, tình bạn cao cả thủy chung. Chính
nhân vật Ulysses trong sử thi Odyssey đã làm nên “bộ mặt” đẹp nhất đại diện cho
con người Hi Lạp như một nhà văn nhận định : “Homer đã xây dựng Ulysses thành nhân
vật đã kết tinh được phẩm chất cao đẹp nhất mà người Hi Lạp đang khao khát vươn
tới”.
Sử thi Odyssey còn
làm tròn vai diễn của mình khi phô bày những đặc sắc trong thi pháp của sử thi.
Odyssey có cốt truyện chặt chẽ, hấp dẫn và li kì. Ngôn ngữ tráng lệ nhưng cũng
trữ tình. Chính chất tráng ca, màu sắc thơ mộng huyền ảo như muôn ngàn sợi chỉ
màu óng ánh đã dệt nên sử thi này, tạo nên một vẻ đẹp riêng không thể nào bắt
chước nổi.
Cuối cùng, có thể
khẳng định sử thi Odyssey xứng đáng là tác phẩm tiêu biểu cho sức mạnh và vẻ
đẹp của con người trong buổi ấu thơ. Giá trị và những đóng góp của nó sẽ còn
truyền tụng mãi để cho đến hàng ngàn, hàng vạn năm sau, trong nhân loại vẫn còn
lưu truyền: “Nàng thơ ơi, hãy kể cho ta
nghe truyện vị anh hùng muôn vàn trí xảo, sau khi dùng mưu hạ được thành Troy
thần thánh, đã phiêu lưu khắp đó đây, đặt chân lên bao thành bang và thông hiểu
biết bao phong tục! Khi còn lênh đênh trên biển cả, chiến đấu bảo vệ tính mệnh
của mình, và để cho các bạn đồng hành được trở về xứ sở, người đã chịu bao nỗi
đắng cay! Nhưng người không cứu được họ như lòng người mong mỏi.....”
Biên Bản
Làm Việc Nhóm:
A.Sử
thi là gì? Đặc trưng của sử thi - Nguyễn Quỳnh Phương
B.
Sử thi Odyssey. Đặc trưng của sử thi trong Odyssey.
I. Sử thi "Odyssey" - Phạm Mai Sim
II. Đặc trưng của sử thi trong "Odyssey".
1. Hệ đề tài - Phạm Mai Sim
2. Chức năng - Nguyễn Thị Ngọc Chí Tâm
3. Thi pháp - Lại Thị Phương + Ngô Kim Oanh(3.4.Ngôn
ngữ)
4. Diễn xướng - Nguyễn Thị Ngọc Chí
Tâm
C.
Mở rộng - Nguyễn Thị Ngọc Chí Tâm
D.
Tổng kết - Ngô Kim Oanh
Biên
tập- Thuyết trình : Lại Thị Phương
Powerpoint:
Ngô Kim Oanh
TÀI LIỆU THAM KHẢO
:
1.Giáo
trình văn học phương Tây - Lê Huy Bắc (chủ biên) NXB GD Việt Nam
2.Giáo
trình văn học dân gian - Vũ Anh Tuấn (chủ biên) NXB GD Việt Nam
3.
Phương pháp dạy học tác phẩm văn chương trong nhà trường - Nguyễn Viết Chữ
-NXBGD Việt Nam
Nguồn: SV LỚP C - KHOA NGỮ VĂN - K64 ĐHSPHN
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét